เรื่องราวของวิถีชีวิต วิถีคิด ของผู้คน
“ภารกิจของเราก็คือการขยายขอบเขตในการให้เหตุผล เพื่อที่จะสามารถเข้าถึงว่าอะไรบ้างทั้งที่อยู่ในตัวเราและคนอื่น ๆ ที่มีอยู่ก่อนแล้วและเป็นเรื่องที่มากกว่าเหตุผล”“
เมอร์ริส เมอร์โลว์ – พอนตี้ (Maurice Merleau – Ponty)
ปรากฎการณ์ต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นในสังคม แสดงให้เห็นถึงความเปลี่ยนแปลงของสังคม
เราอาจมองปรากฎการณ์ที่เปลี่ยนแปลงไปเหล่านี้เป็นเรื่องธรรมดา เป็นอนิจจัง
หรืออาจมองเห็นความไม่ธรรมดา หรือความไม่ปกติที่เกิดขึ้น แล้วมาอธิบายปรากฎารณ์
เป็นงานเขียนชิ้นเล็ก ๆ ที่บอกความเป็นไปในสังคม
ที่นี่เป็นเวทีของเพื่อนพ้องน้องพี่ชาววัฒนธรรมศึกษา
เราเริ่มต้นจากกลุ่มเล็ก ๆ ของชาววัฒนธรรมศึกษา ของมหาวิทยาลัยวลัยลักษณ์ นครศรีธรรมราช
ซึ่งหวังต่อไปว่ามันจะขยายวงไพบูลย์ทางวิชาการด้านวัฒนธรรมศึกษาให้คึกคักครึกครื่นยิ่งขึ้น
แต่เราก็ไม่บังอาจจะคาดวังว่ามันจะเกิดผลอะไรต่อสังคมที่เป็นประโยชน์บ้าง เพราะเราเพียงแค่ละลอกคลื่นเล็ก ๆ ในผืนทะเลอันกว้างใหญ่ (แม้ในใจลึก ๆ เราจะหวังอยู่บ้างก็ตาม)
และยังหวังว่าเวทีนี้จะมีเพื่อนพ้องน้องพี่ร่วมแสดงความคิดเห็น หรือส่งบทความมาร่วมแลกเปลี่ยนกัน เพื่อเป็นลูกคลื่นลูกต่อ ๆ มาและซัดเข้าหาฝั่งได้ในที่สุด
บรรณาธิการ
การประชุมทางวิชาการระดับชาติ สาขาสังคมวิทยา ครั้งที่ 3>
คณะกรรมการสภาวิจัยแห่งชาติ สาขาสังคมวิทยา ร่วมกับสำนักงานคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติ กำหนดให้มีการจัดการประชุมทางวิชาการระดับชาติ สาขาสังคมวิทยา ครั้งที่ 3 เรื่อง "ความหลากหลายทางวัฒนธรรมและการพัฒนาภูมิภาคนานาชาต" ในวันที่ 15 - 16 ธันวาคม 2549 ณ โรงแรมมิราเคิล แกรนด์ คอนเวนชั่น กรุงเทพมหานคร
โดยมีการนำเสนอแนวความคิดหลักทางสังคมวิทยา 3 แนวคิด คือ 1) แนวคิด ลักษณะข้ามชาติกับภูมิภาคนิยม โดย ดร.เดชา สีฟ้า ม.ธรรมศาสตร์ 2) แนวคิด การดำรงชีวิต โดย ดร.ปิ่นแก้ว เหลืองอร่ามศรี ม.เชียงใหม่ 3) แนวคิด พหุวัฒนธรรม โดย อ.แพร ศิริศักดิ์ดำเกิง ม.ศิลปากร และยังมีการนำเสนองานที่เกี่ยวข้องทั้ง 3 แนวคิดนี้ ซึ่งน่าจะเหมาะกับเพื่อน ๆ น้อง ๆ ชาววัฒนธรรมศึกษาที่กำลังต้องการเรียนรู้เรื่องแนวคิดทฤษฎีที่น่าสนใจรวมทั้งการนำไปใช้
สนใจดูรายละเอียดกำหนดการได้ที่ http://www.nrct.net/downloads/211106_programes.pdf
***************************************
เสวนาประสาชาววัฒนธรรม "นับหนึ่งถึงหก"
ชาววัฒนธรรมศึกษา ม.วลัยลักษณ์ ร่วมกันจัดเสวนาประสาพี่น้อง เพื่อ ถกเถียง แลกเปลี่ยนเรียนรู้กัน เดือนครั้งแรกที่บ้านเถาว์ม่วง อ.ท่าศาลา เมื่อวันที่ 18 ตุลาคม 2549 ครั้งที่ 2 ที่ ชุมชนคีรีวง อ.ลานสกา เมื่อวันที่ 18 พฤศจิกายน 2549 มีการนำงานมานำเสนอเพื่อแลกเปลี่ยนเรียนรู้กันด้วย) ส่วนครั้งที่ 3 คาดว่าน่าจะเป็นช่วงกลางเดือนธันวาคม 2549 ส่วนสถานที่ค่อยประสานกันอีกครั้งครับ
หรือจะสอบถามความก้าวหน้าได้ที่คุณกัลยา หรือ trinmanee@gmail.com ฅนวัฒนธรรม
*************************************
สถานที่ทางศาสนา พื้นที่แห่งการแลกเปลี่ยน : งานเมลาในยุคอาณานิคม คริสตศตวรรษที่ 19
(สรุปความจาก The “Religious” Places of Exchange: Melas in the Nineteenth-Century Age of Colonialism ใน Anand A.Yang, Bazaar India: Markets, Society, and the Colonial State in Gangetic Bihar)
โดย : วิลาวัณย์ ฤดีศานต์
ผู้เขียนใช้หลักฐานเอกสารประเภทบันทึกการเดินทางแสวงบุญ (ติรถยาตรา) ที่เล่าถึงเมลา (งานออกร้านในเทศกาลศาสนา) ทั้งนี้เพราะการแสวงบุญเป็นเหตุการณ์สำคัญที่น่าจดจำในชีวิต ขณะเดียวกันเมลาก็เป็นงานที่ดึงดูดทั้งคนในท้องถิ่นและคนจากแคว้นต่างๆให้มารวมกัน และเป็นจุดศูนย์กลางของการแสวงบุญและผูกพันกับชีวิตของคน
ในรายงานของคณะกรรมการผู้แสวงบุญแห่งรัฐพิหารและโอริสสา ค.ศ. 1913 บอกว่าสถานที่แสวงบุญเป็นสถานที่ที่ผู้แสวงบุญมารวมกันเป็นจำนวนมากตลอดทั้งปี เป็นสถานที่ที่มี ความศักดิ์สิทธิ์ทางศาสนา และเป็นที่ที่ผู้ที่เคร่งศาสนาจะต้องมาให้ได้สักครั้งในชีวิต สถานที่เหล่านี้เป็นของศาสนาฮินดูเกือบทั้งหมด มีชื่อเสียงไปทั่วประเทศ และบางที่ขยายเติบโตเป็นเมืองสำคัญ เมลาเป็นที่ที่นักแสวงบุญมารวมกัน จำนวนมากตามวาระของปี โดยในหนึ่งปีอาจมีแค่ครั้งเดียวหรือมากกว่าหนึ่งครั้ง เป็นงานที่มีความสำคัญทั้งทางศาสนาและทางโลก และในวาระที่เกิดขึ้นนานๆครั้งจะมีคนมาจากที่ไกลๆ จำนวนมาก ปกติเวลาไม่มีงานจะมีคนน้อยหรือเป็นแค่หมู่บ้านเล็กๆ และเมลาไม่ได้เกิดขึ้นด้วยเหตุผลทางศาสนาเท่านั้นแต่เป็นด้วยเหตุผลทางเศรษฐกิจ สังคมและวัฒนธรรมด้วย
ในตอนแรกเมลาอาจเป็นที่ที่มีแต่คนจากเขตรอบๆมาทำพิธีอาบน้ำชำระล้างหรือบูชา แต่เมื่อมีคนมามากขึ้นๆ ความต้องการความสะดวกสบายก็ตามมา พ่อค้ามองเห็นโอกาสในการทำธุรกิจ เริ่มมีการให้บริการ ที่พักแรมที่สร้างขึ้นชั่วคราว และแล้วความสำเร็จของพ่อค้าเหล่านี้และชื่อเสียงของเมลาก็ดึงดูดผู้คน จากชนชั้นต่างๆมาที่นี่ ทำให้จำนวนผู้มาเยือนทวีขึ้น งานเมลาจึงขยายเติบโต ผู้คนรวมเอาแรงจูงใจทางศาสนา ธุรกิจและ ความสนุกสนานรวมเข้ากับการเดินทางมาที่งาน จึงกล่าวได้ว่ามันทำให้เกิดมิติทางเศรษฐกิจ มีบทบาทสำคัญต่อการเติบโตของเมือง ระบบตลาด และถนน เช่นเดียวกับปัจจัยทางสังคมและเศรษฐกิจ
นอกจากนี้ ยังกล่าวถึงบทบาทของผู้นำท้องถิ่น ในการเป็นผู้อุปถัมภ์กิจกรรมทางศาสนา ไม่ว่าจะเป็นการสนับสนุนพิธีกรรม การสร้างอาคาร หรือการบำรุงรักษาวัด บรรดาเจ้าของที่ดินและพ่อค้าจะสนับสนุนกิจกรรม เพราะเป็นบทบาทที่ถูกคาดหวัง ในฐานะที่เป็นผู้อุปถัมภ์หรือผู้นำของท้องถิ่น ยิ่งกว่านั้นการอุปถัมภ์เมลาหรือกิจกรรมทางศาสนาอื่นๆ รวมถึงการเข้าร่วมในการแสวงบุญสะท้อนให้เห็นสำนึกทางศาสนา ในยุคที่การตลาดและการค้ากำลังขยายตัว
การแสวงบุญมีต้นกำเนิดมาแต่ยุคโบราณหรือไม่นั้นยังเป็นที่โต้เถียงกันอยู่ แม้ว่าในพระเวทจะกล่าวถึงแนวคิดเรื่องการแสวงบุญ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง การเดินทางไปบูชาแม่น้ำ แต่ในยุคพระเวทต้นๆ ผู้คนเป็นเผ่าเร่ร่อน จะไม่มีโอกาสเดินทางแสวงบุญได้เท่าใดนัก
เพราะการแสวงบุญไปยังสถานที่ที่มีคนนับถือมากจะทำได้เฉพาะ ในสังคมที่มีเวลาว่างเท่านั้น การตีความเช่นนี้แสดงให้เห็น การเกิดขึ้นของการแสวงบุญ ในยุคที่วัฒนธรรมฮินดูเริ่มรุ่งเรือง ศาสนาฮินดูเชื่อว่าที่ไกลๆศักดิ์สิทธิ์กว่าที่ใกล้บ้าน ทำให้ที่ไกลๆเป็นที่พิเศษ คนสามารถทิ้งบ้านและครอบครัว เพื่อเดินทางทั้งที่มีอันตราย จากเอกสารพบว่าในยุคแรกๆ คนแสวงบุญมีน้อย
ราว 300 ปีก่อนคริสตกาลถึง ค.ศ.1000 การแสวงบุญเกิดขึ้นอย่างชัดเจนแล้ว ในช่วงพันปีที่สอง การแสวงบุญเป็นปรากฏการณ์ที่ผู้คนนิยมกันมาก โดยเฉพาะชาวบ้านที่ศรัทธาในลัทธิใหม่ (ลัทธิภักติ) ที่บังคับให้คนต้องอุทิศตนและมีศรัทธามากกว่าเดิม ลัทธิภักติเปลี่ยนแนวคิดของฮินดู เปลี่ยนความสนใจจากเทพเจ้าและการบูชาเทพเจ้าหลายๆองค์มาเป็น บูชาเทพเจ้าองค์เดียวแต่มีอวตารหลายองค์ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง พระกฤษณะและพระราม
อินเดียทางเหนือจะบูชาพระราม (แนวคิดนี้เกิดขึ้นในช่วง พันปีแรกแต่ยาวนานมาถึงพันปีที่สอง) ปัจจัยหนึ่งที่ทำให้ลัทธินี้รุ่งเรืองคือตอนที่พวก ราชปุตอพยพเข้าไปในที่ราบลุ่มแม่น้ำคงคา (คริสตวรรษที่11-12) วรรณะกษัตริย์กับพรรคพวกต่อสู้กับพวกมุสลิม พวกราชปุตถูกเชื่อว่าเป็นพระราม เทพเจ้าผู้เป็นนักรบซึ่งเหมาะกับช่วงเวลานั้นมาก มีหลายกลุ่มอ้างว่าตนมีต้นกำเนิดมาจากพระรามหรือไม่ก็มีบรรพบุรุษ มาจากอโยธยาที่เป็นเมืองเกิดของพระราม ในคริสตวรรษที่ 15-16 มีการนับถือพระรามมากขึ้นและมีอิทธิพลต่อทุกวรรณะในสังคมอย่างลึกซึ้ง ทำให้มีคนแสวงบุญมากขึ้นด้วย
จากในมหาภารตะทำให้รู้ว่าเมืองคยามีความศักดิ์สิทธิ์มาตั้งแต่ต้นยุคคริสเตียน คัมภีร์ปุราณะ (ค.ศ. 800-1100) บอกว่าที่นี่เป็นหนึ่งในสถานที่แสวงบุญที่สำคัญที่สุดในอนุทวีป สำคัญมากกว่าพาราณสีเสียอีก แต่ในจารึกและหลักฐานอื่น บอกว่ามันมีความสำคัญในยุคหลังจากนั้น คือราวคริสตวรรษที่ 13-14 และนับจากช่วงเวลาดังกล่าวเป็นต้นมา โดยเฉพาะอย่างยิ่งในยุคอาณานิคม นักแสวงบุญก็เพิ่มมากขึ้นเรื่อยๆ งานหริหราเกษตรา หรือโสเนปุร์เมลาเป็นการฉลองความสำคัญ ของเมืองโสเนปุร์ในฐานะ ที่เป็นที่แสวงบุญ ที่นี่เป็นที่ที่แม่น้ำคงคา กับแม่น้ำคันทัค (Gandag) ไหลมารวมกัน การอาบน้ำในพีธีนี้จะได้บุญมากหากได้ปฏิบัติในคืนพระจันทร์เต็มดวง ของเดือนการติก การที่โสเนปุร์เป็นศูนย์กลางการแสวงบุญนำไปสู่การเริ่มจัดงานเมลา การตอบสนองต่อกระแสผู้แสวงบุญนำไปสู่การรวมกันของ domain ศักดิ์สิทธิ์อย่างใหม่และการอำนวยความสะดวกต่อ ความต้องการ ของมนุษย์ที่เพิ่มมากขึ้น
โสเนปุร์เป็นสถานที่แสวงบุญที่สำคัญมาอย่างน้อยก็ตั้งแต่คริสตวรรษที่ 14 เพราะวิทยาปติ (ค.ศ.1360-1447) กวีจากมิถิลา (ทางเหนือของรัฐพิหาร) กล่าวถึงการเดินทางไปบูชาและอาบน้ำที่นี่ จากนั้นเมลาก็ดึงดูดคนมา มากขึ้นเรื่อยๆ ในปี 1831 กล่าวว่าที่นี่มีคนมาร่วมงานมากกว่า 1 แสนคน และหลังจากนั้นไม่ว่าสถานการณ์เศรษฐกิจและสังคมจะเป็นเช่นไร จากบันทึกบอกว่าที่นี่ไม่เคยมีคนมาน้อยกว่า 2 แสนคน บางปีมีคนมามากถึง 3-4 แสนคน และปลายศตวรรษที่ 20 มีคนมากถึง 3 ล้านคน ในจำนวนนี้ 1 ล้านคนมาในคืนพระจันทร์เต็มดวงของเดือนการติก ในงานเมลาใหญ่ๆ ที่อื่นๆ ในช่วงปลายศตวรรษที่ 19 ถึงต้นศตวรรษที่ 20 ก็มีคนมามากขึ้นเช่นกัน
เวลาผ่านไป มีการจัดงานเมลามากครั้งขึ้น เช่นที่ สะราน (Saran) มีการจัด 22 งานรวมงานเมลาโสเนปุร์ที่มีมาแต่โบราณ ในจำนวนนี้ 3 งานบอกว่ามีมานานมากแล้ว 5 งานบอกว่าเริ่มในศตวรรษที่ 19 ส่วนที่เหลือเพิ่งเกิดขึ้นในศตวรรษที่ 20 ส่วนอีก 6 งานไม่รู้ว่ามีมาตั้งแต่เมื่อไร
การที่มีคนมางานมากขึ้นทำให้ระยะเวลาการจัดงานนานวันขึ้น และตลาดเปิดขายมากวันขึ้นด้วย เมลาที่ อรเรช (Arerej) ตอนปลายศตวรรษที่ 19 ถึงต้นศตวรรษที่ 20 เดือนมีนาคมมี 8 วัน เดือนพฤษภาคมมี 3 วัน แต่พอถึงปี ค.ศ. 1961 มีงานปีละ 6 ครั้ง เดือนมีนาคมมี 8 วันเท่าเดิม แต่งานเดือนพฤษภาคมมี 6-7 วัน อีก 4 ครั้งที่เหลือมีงานครั้งละ 3-4 วัน บางเมลามีการฉลองวันศักดิ์สิทธิ์ใหม่ๆ บางครั้งก็ฉลองการเกิดลัทธิใหม่ๆ ที่มีการเปลี่ยนวิหารหรือเป็นการ บูชาวีรบุรุษหรือวีรสตรี งานเมลาและงานเทศกาลต่างๆ จึงมีการพัฒนาตัวเองให้ทันกับประเพณีที่เปลี่ยนแปลง
ส่วนมากแล้วการจัดงานเมลาจะสัมพันธ์กับปฏิทินการทำเกษตรกรรม คือจะตรงกับช่วงเวลาเก็บเกี่ยว เช่นในรัฐพิหารงานช่วงเดือนตุลาคมและพฤศจิกายนจะตรงการเก็บเกี่ยวผะไท (พืชที่ปลูกในช่วงเดือนมิถุนายนถึงกรกฎาคม) งานเมลาช่วงเดือนมกราคมและกุมภาพันธ์ตรงกับการเก็บเกี่ยวอฆนิ (พืชที่ปลูกในเดือนมิถุนายนถึงกรกฎาคม) และงานในเดือนมีนาคมและเมษายนตรงกับการเก็บเกี่ยวระบิ (พืชที่ปลูกเดือนตุลาคมถึงพฤศจิกายน) เป็นต้น การเก็บเกี่ยวแต่ละครั้งมีความสำคัญแตกต่างกันไปในแต่ละท้องที่
ช่วงเดือนการติก เมื่อใกล้จะมีการเกี่ยวข้าว ผู้หญิงและสาวที่ยังไม่แต่งงานจะอาบน้ำก่อนพระอาทิตย์ขึ้นและบูชาดวงอาทิตย์เพราะดวงอาทิตย์เป็นผู้ให้ฝน จะทำเช่นนี้ทุกวันจนกระทั่งถึงวันพระจันทร์เต็มดวง ซึ่งเป็นช่วงเวลาที่คนมากมายไปอาบน้ำ ณ จุดที่ที่แม่น้ำคงคากับแม่น้ำคันทัคไหลมาบรรจบกัน และหลังจากที่เก็บเกี่ยวเสร็จก็จะเลิกบูชา เพราะความกังวลได้หมดไปแล้ว และในวันแรกของเดือนแจต(มีนาคม-เมษายน) ผู้คนก็จะฉลองเทศกาลโฮลีกันอย่างสนุกสนาน
จำนวนเมลาและจำนวนคนแสวงบุญที่เพิ่มมากขึ้น และการที่งานทศรากลายมาเป็นเทศกาลสำคัญในยุคอาณานิคม สิ่งเหล่านี้สะท้อนให้เห็นการเปลี่ยนแปลงของศาสนาฮินดู และบทบาทของผู้เข้าร่วมงาน เบย์ลี่(Bayly) บอกว่าจำนวนคนที่สถานที่แสวงบุญเพิ่มขึ้น 3 เท่าทุกปีในช่วง ค.ศ.1780-1820 ด้วยเหตุผลต่อไปนี้คือ อังกฤษยกเลิกการเก็บภาษีผู้แสวงบุญ การคมนาคมที่สะดวกขึ้น และพิธีกรรมใหม่ที่เกิดขึ้นในช่วงศตวรรษที่ 18
การติดต่อสื่อสารและการคมนาคมที่เจริญมากขึ้นเป็นสาเหตุให้ผู้ที่เดินทางแสวงบุญได้รับความสะดวกมากขึ้น แต่นอกจากนี้แล้วยังเป็นเพราะสาเหตุอีกอย่างคือ นักล่าผู้แสวงบุญ (pilgrim hunters) ผู้ปกครองเมือง
คยาบันทึกไว้เมื่อปี ค.ศ.1790 ว่าตั้งแต่คยามีชื่อเสียงเรื่องความศักดิ์สิทธิ์ พราหมณ์จากเมืองนี้จะเดินทางไปทั่วประเทศในฐานะนักล่าผู้แสวงบุญเพื่อชักชวนให้ผู้แสวงบุญเดินทางมายังวัด หรือสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ที่มีชื่อเสียง
ขณะเดียวกันสถานที่ศักดิ์สิทธ์หลายแห่งก็ผลิตโฆษณาสิ่งพิมพ์ออกมาเพื่อทำการตลาด โฆษณาเหล่านี้อยู่ในรูปของงานเขียนภาษาสันสกฤตที่เรียกว่ามหาตมยา (mahatmya) เป็นบทเพลงสรรเสริญสถานที่หรือเทพที่นำมาจากคัมภีร์ปุราณะซึ่งเป็นเรื่องเล่าเกี่ยวกับเทพเจ้า กษัตริย์ นักบุญที่มีมาแต่โบราณ ตอนต้นศตวรรษที่ 20 หนังสือเล่มเล็กๆเหล่านี้มีให้เห็นทั่วไป มีการแปลเป็นภาษาฮินดีและภาษาถิ่นต่างๆและขายในราคาไม่แพง หนังสือมหาตมยาหริหราเกษตรา หรือความยิ่งใหญ่ของหริหราเกษตราในฐานะที่เป็นสถานที่แสวงบุญ ที่พิมพ์ครั้งแรกในปี 1924 จำนวน 2,000เล่ม เพื่อฉลองงานโสเนปุรเมลาขายในราคาเล่มละ 1 อันนะ(1อันนะ เท่ากับ 1/16 รูปี) นอกจากนี้ตั้งแต่ปลายศตวรรษที่ 19 ยังมีการลงโฆษณาเมลาในหนังสือพิมพ์ และปิดประกาศเป็นภาษาอังกฤษและภาษาต่างๆทั่วทั้งเขต มีการพิมพ์หนังสือเล่าประสบการณ์หรือให้ข้อมูลเกี่ยวกับประวัติศาสตร์ของสถานที่ศักดิ์สิทธ์ การเดินทาง ที่พัก และเมลา
ในขบวนผู้แสวงบุญมีชนชั้นสูงของศาสนาฮินดู เชื้อพระวงศ์ ผู้สำเร็จราชการ ผู้นำทางทหาร เจ้าของที่ดิน คนกลุ่มนี้มีส่วนทำให้การ แสวงบุญบูมในช่วงทศวรรษ 1700 และบูมต่อเนื่องมาจนถึงยุคที่อังกฤษปกครอง ผลที่เกิดตามมาคือผู้แสวงบุญกลุ่มใหม่ที่มาจากชนชั้นต่ำกว่า คือ ชนชั้นพ่อค้า ข้าราชการและสามัญชน
ธรรมเนียมการแสวงบุญอาจทำให้เกิดประเพณีใหม่ สาเหตุเนื่องมาจากการตั้งถิ่นฐานและรูปแบบการถือครองที่ดิน พวกราชปุตและพราหมณ์ภูมิหรา (Bhumihar) ที่อพยพเข้ามาได้เปลี่ยนธรรมเนียมปฏิบัติและความเชื่อทางศาสนา ในชาหะบาด (Shahabad) การต่อสู้ระหว่างพวกราชปุตที่อพยพเข้ามา ตั้งแต่ปลายศตวรรษที่ 12 กับพวกเจโร (Chero) ในท้องถิ่นดำเนินไปอยู่หลายร้อยปีก่อนที่พวกราชปุตจะชนะ และพวกเจโร (Chero) หนีไปทางใต้
ต่อมาในศตวรรษที่ 16 พวกพราหมณ์ภูมิหราก็เข้ามาเป็น เจ้าของที่ดินจำนวนมาก โดยเฉพาะอย่างยิ่งทางเหนือของรัฐพิหาร ดังนั้นพอถึงปลายศตวรรษที่ 18 พวกราชปุตกับพราหมณ์ภูมิหราก็ตั้งตนเป็นเจ้าของที่ดินที่มีอำนาจ มากที่สุดในดินแดนแถบนี้
เป็นการแบ่งอำนาจกันระหว่างกลุ่มวรรณะสูง สองวรรณะคือ วรรณะพราหมณ์กับวรรณะกษัตริย์ การที่วรรณะพราหมณ์เข้ามามีอำนาจมากเช่นนี้เป็นการอธิบายว่า เหตุใดลัทธิบูชาพระราม เทพและเทพีอื่นๆ จึงเป็นที่นิยมมากในพิหาร
ต่อมาไม่เพียงแต่เจ้าของที่ดินเท่านั้น แต่พวกพ่อค้าก็รับเอา ธรรมเนียมนี้ไปปฏิบัติด้วย ซึ่งถือกันว่าเป็นการปฏิบัติตามแบบของกษัตริย์ ในตระกูลใหญ่ๆ เช่นตระกูลเจาธารี (Chaudhary) แห่งเมืองปัฏนะมีบันทึกของครอบครัวกล่าวถึง การเดินทางไปแสวงบุญ ตั้งแต่ปลายศตวรรษที่ 18 ซึ่งเป็นยุคที่ถนนมีแต่โจร การเดินทางไร้ความสะดวกสบาย มีปัญหาและความยากลำบากต่างๆ ทุทราช สิงห์ เจาธุรี (Dudraj Singh Chaudhuri) เดินทางโดยมีคณะผู้ติดตาม 150 คน สมาชิกในครอบครัวก็แสวงบุญสืบต่อกันมา ในศตวรรษที่ 19 ครอบครัวนี้เป็นที่รู้จักในฐานะผู้อุปถัมภ์เทศกาลรามลีลาของเมืองปัฏนะ
ผู้แสวงบุญอีกกลุ่มที่รุ่งเรืองขึ้นมาในสมัยอาณานิคม โดยเฉพาะอย่างยิ่งทางเหนือของอินเดีย และพิหารคือพ่อค้าจากราชสถาน (หรือที่รู้จักกันว่าพวก มารวารี (Marwari) และอัคครวาล (Aggarwal)) พวกนี้มาค้าขายตั้งร้านในสถานที่ที่เป็นศูนย์กลางการแสวงบุญ การเดินทางแสวงบุญและทำการค้าไปด้วยทำให้กลุ่มชนชั้นพ่อค้าในอินเดียเจริญรุ่งเรืองขึ้นมาก เราอาจมองบันทึกของโภลานาถ จุนทร (Bholanauth Chunder) ว่าเป็นส่วนหนึ่งของแนวโน้มที่เกิดขึ้นนี้ก็ได้เพราะเขาก็เป็นพ่อค้าที่เดินทางแสวงบุญและค้าขายไปด้วย มีการจัดทำรายนามพ่อค้าที่ประกอบด้วยรายละเอียด เช่นพืชที่ปลูก สินค้าที่ผลิตหรือส่งออก ข้อมูลเกี่ยวกับงานเมลา และสถานที่อื่นที่น่าไปเยือน โดยเฉพาะอย่างยิ่ง วัดและศาลศักดิ์สิทธิ์ต่างๆ
ในกลุ่มผู้แสวงบุญใหม่มีอีกกลุ่มที่มาจากสถานภาพทางสังคมที่ด้อยกว่า คือวรรณะศูทร คนกลุ่มนี้เป็นพ่อค้าและชาวนาที่มีฐานะดี สำหรับคนกลุ่มนี้การแสวงบุญเกิดจากความต้องการเลื่อนสถานภาพทางสังคมให้สูงขึ้นซึ่ง จะได้มาเมื่อสถานะทางเศรษฐกิจของตนดีขึ้น สำหรับพ่อค้าวรรณะศูทร การเลียนแบบวรรณะที่สูงกว่าแสดงถึงความทะเยอทะยานต้องการเสมอกับวรรณะแพศย์ พวกเตลี (Teli) จากวรรณะศูทรเลิกค้าขายกับพ่อค้าวรรณะต่ำๆด้วยกัน และหันมาทำตามแบบวรรณะแพศย์ด้วยการ หันปล่อยเงินกู้ซึ่งเป็นอาชีพของพวกราชปุต
กลุ่มคนรวยและมีอำนาจแสดงฐานะทางสังคมและแสดงความเลื่อมไสศาสนาผ่านบทบาทการเป็นผู้อุปถัมภ์เมลา
ตอนที่พวกราชปุตอพยพเข้ามาก็ทำตามแบบผู้อุปถัมภ์ในท้องถิ่น คือ สนับสนุนการสร้างวัดในพิหาร โดยจะสร้างป้อม ควบคู่ไปกับการสร้างวัด ให้เป็นสัญลักษณ์คู่กัน ป้อมหมายถึงอำนาจ วัดหมายถึงศรัทธาและศีลธรรมทางศาสนาทำให้เกิดความผูกพันกับประชาชน
พวกราชปุตกับพราหมณ์ภูมิหราเลียนแบบกษัตริย์โดยเป็นผู้อุปถัมภ์ทางศาสนา มีการเชื่อมโยงอำนาจทางการเมืองเข้าด้วยกัน ซึ่งนักวิชาการบางคนบอกว่าเหมือนความสัมพันธ์ระหว่างพราหมณ์กับกษัตริย์ในปัจจุบัน ที่พราหมณ์เป็นผู้ถือกุญแจสำคัญในการกุมอำนาจและความชอบธรรม และเพราะกษัตริย์อยู่ตรงกลางระหว่างโลกของศาสนากับโลกของคนธรรมดาทั่วไป ระหว่างโลกของเทพเจ้ากับโลกมนุษย์ ระหว่างธรรมะกับอธรรม ทำให้กษัตริย์ต้องใช้พราหมณ์มาเป็นตัวกลางในการทำให้อำนาจของตนเกิดความชอบธรรม
การอุปถัมภ์ศาสนาทำได้โดยการปฏิสังขรณ์วัด อุปถัมภ์งานเทศกาลต่างๆ สิ่งเหล่านี้เป็นกิจกรรมของเจ้าของที่ดินเพื่อตอกย้ำและผลิตซ้ำสถานะของกษัตริย์ เมลา ตลาด และศาสนาจึงผูกพันกับบทบาทของกษัตริย์และระบบอุปถัมภ์
เมื่อกุนวาร สิงห์ (Kunwar Singh) ซึ่งเป็นราชปุตปกครองเมือชัคทิศปุร์ (Jagdishpur) ต้นศตวรรษที่ 19 เขาทำตามแบบกษัตริย์ด้วยการสร้างอำนาจและอิทธิพลโดยการทำให้เมืองนี้เป็นศูนย์กลางของที่ดินของเขา เขาปฏิสังขรณ์ป้อม สร้างวัดพระศิวะ สร้างตลาด ขุดบ่อน้ำ ไม่ช้าเมืองนี้ก็กลายเป็นศูนย์กลางเทศกาลต่างๆและเมลา มีงานฉลองเทศกาลศิวะราตรีและงานเมลา แถมยังบังคับให้พ่อค้าท้องถิ่นมาขายของและเอาของไปขายที่เมลาอื่นๆด้วย การจัดงานเมลาและสร้างวัดดำเนินต่อไปพร้อมๆกับการสร้างอำนาจและอิทธิพลของเจ้าของที่ดิน
มีตัวอย่างการพยายามจัดงานแข่งกันคืองานการาโคลา (Karagola) ที่เมืองปุรเนีย (Purnea) บนฝั่งแม่น้ำคงคา ระหว่างรัฐพิหารกับรัฐเบงกอล ในช่วงปลายศตวรรษที่ 18 ถึงต้นศตวรรษที่ 19 งานเมลานี้คนจัดเปลี่ยนหน้ามาเรื่อยๆ เจ้าของที่ดินแต่ละคนต่างก็จัดงานบนที่ดินของตน ช่วงทศวรรษ 1840 งานเมลาจัดขึ้นพร้อมกัน 2 งาน คือที่การาโคลากับที่กันตนคร (Kantnagar) เจ้าของที่ดินทั้งสองต่างก็ตั้งร้านและแผงขายของตลอดจนจัดหาสิ่งอำนวยความสะดวกให้แก่ผู้แสวงบุญ จนกระทั่งมหาราชาแห่งทรภังคะ (Darbhanga) เข้ามาครอบครองที่ดินทั้งหมดในช่วงทศวรรษ 1860 ทำให้งานเมลาที่นี่มีชื่อเสียงเป็นที่รู้จักในนามงานการาโคลาพียงชื่อเดียว
เจ้าของที่ดินมักเกี่ยวพันกับงานเมลาใหญ่ๆ ยกตัวอย่างเช่น ราชาราชปุตทุมโรน (Dumraon)เป็นผู้จัดงาน พราหมปุร์เมลา หรือราชาพราหมณ์ ทรภังคะจัดงานมหาเทวนาถ ปลายศตวรรษที่ 19 ทุกคนต่างรู้ว่าใครเป็นผู้จัดงานเมลาใด
ในยุคอาณานิคมกระแสการแสวงบุญที่ได้รับความนิยมมากขึ้นกับเมลาที่มาพร้อมกับการแสวงบุญ ปรากฏการณ์นี้มีผลกระทบ ต่อคนจำนวนมาก คนถูกดึงจากพื้นที่ของตนมาสู่พื้นที่ใหม่ นักหนังสือพิมพ์ท้องถิ่นเขียนเล่าว่าทุกจังหวัดมีเมลางานเล็กๆ 2 หรือ4 หรือ 10 งานต่อปี และมีงานเมลาใหญ่ๆอีก 1 หรือ 2 ครั้งต่อปี
งานเมลาเป็นสถานที่แลกเปลี่ยนสินค้าและบริการ งานเมลาเล็กๆ เปรียบได้กับตลาดมาตรฐานหรือตลาดนัด ส่วนงานเมลาใหญ่ๆเช่นงานโสเนปุรเป็นทั้งสถานที่ทำการค้าและให้ความสนุกสนาน ต่างจากตลาดที่เราเห็นในชีวิตประจำวัน เป็นตลาดหลายๆตลาดมารวมกัน ขายของที่มีค่ากว่าของ ที่พบได้ตามตลาดทั่วไป มีตั้งแต่เข็มหมุดจนถึงช้าง ม้า วัว ควาย เสลี่ยง ของเล่นเครื่องเทศ หนังสือ ฯลฯ
สินค้าประเภทปศุสัตว์จะไม่มีขายในตลาดธรรมดาหรือตลาดนัด สิ่งที่ทำให้เมลาต่างจากตลาดทั่วไปและทำให้โสเนปุร์เมลาเป็นงานใหญ่ที่สุดในรัฐพิหาร และเป็นหนึ่งในงานที่ใหญ่ที่สุดในโลก คือ ที่นี่มีตลาดปศุสัตว์ มีวัว ควาย แกะ แพะ อูฐ ช้าง หรือแม้แต่นก
ในปลายศตวรรษที่ 19 ประมาณว่าที่นี่มีวัวควายราว 3 หมื่นตัว ม้า 1 หมื่นตัว ช้าง 2 พันตัว มีลูกค้ามาจากที่ไกลๆ เช่น มีคนจากรัฐปัญจาบมาซื้อช้างที่มาจากรัฐอัสสัมและเบงกอล ม้าถูกนำมาจากทางตะวันตกและทางเหนือของประเทศ และจากภูฐาน
งานเมลาเป็นศูนย์กลางการค้าปศุสัตว์ มีบทบาทสำคัญต่อเศรษฐกิจและวัฒนธรรมท้องถิ่น ทำให้เกิดการแลกเปลี่ยนในท้องถิ่นและระหว่างท้องถิ่นต่างๆ เพราะวัวตัวผู้เป็นสัตว์ที่ใช้ทำนา ไถ หว่าน วิดน้ำเข้านา หีบอ้อย และขนอ้อยไปขายในตลาด งานเมลามักจัดในช่วงที่มีพิธีทางศาสนาหรือหลังฤดูเก็บเกี่ยว เพราะเป็นช่วงที่คนมีเงินมาจับจ่ายซื้อของ และจัดช่วงฤดูหนาวที่คนต้องการวัวควายไปเตรียมนาสำหรับการปลูกพืชผลระบิ (กันยายน-ตุลาคมในพิหารตอนเหนือ พฤศจิกายน-ธนวาคมสำหรับทางใต้) เป็นช่วงเวลาที่ทางใต้ของพิหารต้องการวัวไปหีบอ้อยและขนข้าว
งานโสเนปุร์เมลาในเดือนการติก (ตุลาคม-พฤศจิกายน) เป็นการเปิดฤดูกาลซื้อขายปศุสัตว์ ส่วนงานสีดามารฮี รามนวมี ในเดือนแจต (มีนาคม-เมษายน) เป็นการปิดฤดูกาลซื้อขายของปี งานที่โสเนปุร์เป็นการเปิดฤดูกาลเพราะเป็นงานใหญ่ วัวควายที่ซื้อขายที่นี่ส่วนหนึ่งถูกส่งไปใช้งานในไร่นา อีกส่วนถูกขนเป็นขบวนไปเบงกอล ระหว่างทางก็ขายตามเมลาอื่นๆ ที่ผ่าน บางคนกู้เงินไปซื้อมาจากงานที่โสเนปุร์เพื่อมาขายตามเมลาต่างๆในเบงกอล
ในงานเมลา นอกจากจะมีตลาดปศุสัตว์แล้ว ยังมีสินค้าประเภทอื่นๆและของแปลกๆด้วย เช่นของเล่นที่มาจากยุโรป บรั่นดี เบียร์ โซดา ตลาดมินาบาซาร์ เป็นส่วนหนึ่งของงานโสเนปุร์เมลา เป็นตลาดที่มีคนแน่นมากที่สุด ที่นี่ขายของทุกอย่าง มีสินค้ามาจากที่ต่างในโลก เช่นแมนเชสเตอร์ เบอร์มิงแฮม ปัญจาบ กัศมีร์ อัฟกานิ-สถาน จากบันทึกคนที่ได้ไปเยือนตลาดนี้เล่าถึงการสังเกตเห็นว่าสินค้าอินเดียไม่ได้นับความนิยมและไม่สามารถแข่งขัน กับสินค้าที่มาจากต่างประเทศได้ ชาวบ้านนิยมใช้เครื่องโลหะจากเบอร์มิงแฮม ผ้าฝ้ายจากแมนเชสเตอร์
นอกจากนี้งานเมลายังเป็นศูนย์กลางของ pop culture และความบันเทิง จุนทรบรรยายถึงนักแสดงที่แต่งตัวหรูหรา เต้นรำไปร้องเพลงไป มีบันทึกของทางราชการเล่าว่าที่นี่เป็นที่ที่มีโสเภณีมาก คนจ่ายเงินจำนวนมากให้แก่นักเต้นรำที่ร้องเพลงและเต้นแบบอินเดีย คนอังกฤษคนหนึ่งเล่าถึงงานเรเวลคันจ์ เมลา (Revelganj Mela) ว่ามีการเอาสัตว์ป่ามาแสดง มีหมี ลิงขี่หลังสุนัข มีการแสดงเต้นรำ หุ่นกระบอก มีเครื่องเล่นต่างๆ เช่นชิงช้าสวรรค์ เขาบอกว่าเป็นที่ที่จะได้เห็นการเล่นสนุกของคนที่มีฐานะต่ำทางสังคม
มีการมองว่าการแสวงบุญเป็นการเปลี่ยนผ่านจากโลกที่เราใช้ชีวิตอยู่ไปสู่ภาวะที่มีเสรีภาพ ไร้โครงสร้าง (communitas) จากสถานที่ที่ในชีวิตประจำวันสู่สถานที่ศักดิ์สิทธิ์ แต่จากบันทึกของวีรสวามี มองไม่เห็นปรากฏการณ์ความเปลี่ยนแปลงเพราะในความคิดของเขา ประเทศถูกจำกัดและกำหนดโดยอุดมคติแบบฮินดูและกลุ่ม คนที่เขาให้ความสำคัญ เขามักไปหาพราหมณ์ในท้องถิ่น เพราะเขาต้องการพบปะคนวรรณะเดียวกันและเพื่อหาที่พัก บันทึกของเขามีการแบ่งแยกระหว่าง ศาสนาฮินดูกับอิสลามที่เขาเรียกว่า Mleccha หรือชาวต่างชาติที่ไม่บริสุทธิ์ ตอนที่อยู่มัทราส เขาไม่ค่อยติดต่อกับพวกมุสลิมมากนัก แต่เมื่อเขาเดินทางขึ้นเหนือ เขาก็รับรู้ว่ามีชาวมุสลิมอยู่ในอินเดียมากว่า 1 พันปีแล้ว และสังเกตว่าชาวปัฏนะใช้ภาษาอูรดู(ภาษาของชาวมุสลิมในอินเดีย)ปนในภาษาสันสกฤต แต่งตัวแบบมุสลิม ใช้เครื่องประดับแบบมุสลิม และใช้เสลี่ยงแบบมุสลิม
การเดินทางของวีรสวามีปลุกจิตสำนึกของตัวตนและการเคารพ สถานที่แบบที่ผู้แสวงบุญจะรู้สึกเมื่อเดินทางแสวงบุญ การเดินทางข้ามประเทศมีอิทธิพลต่อความคิดเรื่องประเทศ การแสวงบุญเป็นการสร้างศรัทธาและความเชื่อ การแสวงบุญถูกมองว่าเป็นสถาบันโดดเด่นที่มีมานาน ช่วยรักษาระบบที่เชื่อมโยงศูนย์กลางต่างๆเข้าด้วยกัน ช่วยรักษาความเป็นตัวตนของชาติ วีรสวามีสะท้อนความคิดของเขาที่ว่าอินเดียเป็นสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ของชาวฮินดู
การแสวงบุญของวีรสวามีทำให้เกิดการตั้งคำถามถึงตัวตนและชุมชนว่าพวกเขามีอะไร เหมือนและต่างจากชุมชนอื่นอย่างไร ความคิดเช่นนี้เกี่ยวข้องกับเมลา เพราะเมลาคือสถานที่ที่เกี่ยวพันกับระบบการควบคุมท้องถิ่น สถานที่จัดเมลามาจากท้องถิ่นและชุมชน ผู้คนผูกพันกันเพราะความรูสึกผูกพันกับสถานที่นั้นๆและเพราะพวกเขาใช้ภาษาเดียวกัน มีวัฒนธรรมและประวัติศาสตร์เดียวกัน
เมลาในช่วงเทศกาลมีการกำจัดความแตกต่างเรื่องชนชั้นและเพศ จากบันทึกช่วงอาณานิคม มีผู้หญิงไปแสวงบุญเพิ่มขึ้นมาก ในปลายศตวรรษที่ 19 คนแสวงบุญส่วนมากเป็นผู้หญิง และเนื่องจากมีคนมารวมกันมากและเป็นที่ที่คนมีความเท่าเทียมกัน เมลาจึงเป็นที่ที่เหมาะ กับการรวมตัวเคลื่อนไหว โสเนปุร์เมลาเป็นที่ที่มีการเคลื่อนไหวทางการเมืองที่สำคัญในยุคอาณานิคม เป็นสถานที่ที่มีการเคลื่อนไหวต่อต้านอังกฤษครั้งใหญ่ในศตวรรษที่ 19
ในปลายศตวรรษที่ 19 งานโสเนปุร์เมลาเป็นศูนย์กลางของชาวฮินดูในการต่อต้านชาวมุสลิม รัฐบาลอาณานิคมมีการให้เจ้าหน้าที่ไปดูแลงานเมลาเพื่อไม่ให้เกิดการจลาจล ป้องกันการเล่นพนัน คนเมา และไม่ให้เจ้าของที่ดินเก็บภาษีหรือเงินช่วยเหลือ และเพื่อรักษากฎระเบียบความเรียบร้อย เพราะมีความเป็นไปได้ว่าอาจะเกิดความรุนแรงที่การต่อต้านทางการเมือง และเพื่อดูแลและเรื่องการแพทย์ อนามัยและความสะอาด เพราะในอินเดียการที่มีคนมารวมกันมากๆนี้อาจทำให้เกิดโรคระบาดได้
รัฐบาลอาณานิคมต้องควบคุมและคอยสอดส่องเมลา เพราะเป็นสถานที่ที่มีการซื้อขาย โดยเฉพาะอย่างยิ่งปศุสัตว์ ซึ่งเป็นสินค้าที่เป็นที่มาของภาษีรัฐและเป็นที่ที่รัฐจะหาม้ามาใช้งานในการทหาร อย่างไรก็ตามรัฐบาลอาณานิคมจะไม่ยื่นมือเข้ามายุ่งกับเมลา ช่วงทศวรรษ 1860 เคยมีการพยายามจำกัดจำนวนคนมางานเพื่อหยุดโรคระบาดและการเสียชีวิต แต่ในที่สุดก็ตัดสินใจไม่ทำอะไรเพราะจะถูกมองว่าเป็นการพยายามเข้าไปแทรกแซงเสรีภาพในการนับถือศาสนา ซึ่งจะนำไปสู่ความไม่พอใจและต่อต้านรัฐบาลในที่สุด
เมื่อเกิดขบวนการชาตินิยมขึ้นในช่วงทศวรรษ 1920 เมลาและตลาดท้องถิ่นซึ่ง เป็นสถานที่ที่มีความสำคัญทางประวัติศาสตร์ การเมือง เศรษฐกิจ สังคมและวัฒนธรรม อยู่แล้วก็ทวีความสำคัญมากขึ้น กระแสที่เกิดขึ้นในสถานที่เหล่านี้สามารถสั่นคลอนรากฐานของอาณานิคม พอถึงศตวรรษที่ 20 เมืองใหญ่ต่างๆ เช่นปัฏนะ ที่มีการจัดงานเมลาและมีตลาดได้กลายเป็นเครือข่ายกระแสการเมืองขนาดใหญ่ เกือบ 1 ศตวรรษของการเดินทางของวีรสวามี นักแสวงบุญได้เดินทางแสวงบุญรูปแบบใหม่ที่มีการแลกเปลี่ยน ทางการเมือง สถานที่ที่เคยเป็นชายขอบได้กลายมาเป็นเวทีสำคัญของเหตุการณ์ในศตวรรษที่ 20
สถานที่ทางศาสนา พื้นที่แห่งการแลกเปลี่ยน : งานเมลาในยุคอาณานิคม คริสตศตวรรษที่ 19
จาก http://www.sac.or.th
โจฮันนา เลสซิงเกอร์(2)
สรุปความจาก Lessinger, Johanna (2001) “Inside, Outside, and Selling on the Road: Women's Market Trading in South India”. In Women Traders in Cross Cultural Perspective. L.J. Seligman, ed. Stanford: Stanford University Press.
โดย วิลาวัณย์ ฤดีศานต์
บทคัดย่อบทความนี้เป็นการศึกษาความขัดแย้งในวิถีชีวิตของแม่ค้าในเชนไน รัฐทมิฬนาดู ทางใต้ของอินเดีย การขายของในตลาดมีความสำคัญต่อการอยู่รอดของครอบครัวฐานะยากจนในเมืองใหญ่ และเป็นหนึ่งในทางเลือกที่มีอยู่ไม่กี่ทางของหญิงยากจนซึ่งมีการแบ่งงานตามเพศ การค้าขายบังคับให้ผู้หญิงต้องออกจากบ้านมาสู่ที่สาธารณะที่ต้องมีการปฏิสัมพันธ์ทางสังคมกับคนแปลกหน้า ทั้งที่เป็นการฝ่าฝืนบรรทัดฐานทางวัฒนธรรมว่าด้วยพฤติกรรมของผู้หญิง ซึ่งเป็นวิถีที่ชนชั้นแรงงานในเมืองยังยึดถืออยู่ เพื่อรักษาความชอบธรรมของตน ผู้หญิงที่ออกมาค้าขายเหล่านี้ยกประเด็นการเสียสละในฐานะที่เป็นแม่มาเป็นข้ออ้าง และใช้คนในที่สาธารณะทำหน้าที่เป็นผู้ติดตาม (public chaperonage) เพื่อรับรองพฤติกรรมของพวกเธอ กระนั้นในระบบการตลาดแบบค้าปลีก ผู้หญิงก็ยังจัดอยู่ในกลุ่มชายขอบอยู่นั่นเอง NGO และโครงการพัฒนาต่างๆ ในอินเดียที่พยายามรณรงค์ให้ผู้หญิงเข้าไปมีส่วนในการค้าขายเล็กๆ น้อยๆ เพื่อช่วยหารายได้ให้แก่ครอบครัว ต้องประสบความล้มเหลว เมื่อเผชิญกับบรรทัดฐานของท้องถิ่นเรื่องการแบ่งแยกเพศและโครงสร้างของตลาดแรงงาน
ในตลาดและตามริมถนนในเมืองใหญ่ๆ ของอินเดีย เรามักเห็นพ่อค้าแม่ค้าขายของเล็กๆ น้อยๆ เช่น ผัก เครื่องเทศ ผลไม้ ดอกไม้ ใบตอง หรือใบบัวตากแห้งสำหรับใช้แทนจานอาหาร ตลอดจนของกินเล่น การค้าขายเล็กๆ น้อยๆ เป็นหนึ่งในไม่กี่อาชีพที่ไม่มีการจำกัดเพศ จึงมีแม่ค้าอยู่ทั่วไปในตลาดแทบทุกแห่ง กระนั้นในบางด้าน เช่น ในทางวัฒนธรรม แม่ค้าก็ยังไม่มีตัวตนอยู่นั่นเอง
อินเดียเป็นประเทศยากจน แต่อัตราส่วนของแรงงานหญิงยังจัดว่าค่อนข้างต่ำ คนอินเดียไม่มองว่าการค้าขายเป็นสิ่งที่ผู้หญิงสามารถทำได้และไม่คิดว่าตลาดเป็นศูนย์กลางกิจกรรมของผู้หญิง
งานวิจัยนี้แสดงให้เห็นว่าแม่ค้ายังคงถูกจัดอยู่ในกลุ่มชายขอบ และมีฐานะทางสังคมต่ำกว่าผู้ชาย ไม่ว่าจะเป็นเพื่อนพ่อค้าหรือสมาชิกในครอบครัว ความสามารถในการทำงานของผู้หญิงถูกตีกรอบด้วยกฎข้อบังคับที่มองไม่เห็น ตลาดของเชนไนมีพ่อค้ามากกว่าแม่ค้า พ่อค้าขายของแบบเดียวกัน ขณะที่แม่ค้าก็แข่งกับแม่ค้าด้วยกันเอง แย่งส่วนแบ่งตลาดเดียวกัน
สังคมทางใต้ผู้หญิงมีอิสระ สามารถแสดงออก และได้รับความเคารพมากกว่าทางเหนือ ซึ่งกล่าวกันว่าเป็นเพราะอิทธิพลของศาสนาอิสลามทางใต้ มีระบบครอบครัวที่ยอมให้ผู้หญิงที่แต่งงานแล้วยังสนิทกับครอบครัวที่ให้กำเนิด และมองเห็นความสำคัญของแรงงานหญิงในการปลูกข้าว แต่การปกครองแบบผู้ชายเป็นใหญ่ (patriarchy) ยังคงเข้มข้นอยู่ ตามสถิติของปี ค.ศ.1981 รัฐทมิฬนาดูมีสัดส่วนอัตราแรงงานหญิงมากกว่าทางเหนือ คือ 26.5 เปอร์เซ็นต์ เทียบกับทั่วประเทศคือ 19.8 เปอร์เซ็นต์ แต่โดยทั่วไปแล้ว ผู้หญิงก็ยังคงมีฐานะทางสังคมต่ำต้อยและถูกกีดกันทางเพศอยู่นั่นเอง
ขนบธรรมเนียมและประวัติศาสตร์ท้องถิ่นมีบทบาทสำคัญในการกำหนดการแบ่งแยกเพศในตลาดแรงงาน แม่ค้าของเชนไนมีฐานะอยู่กึ่งๆ ระหว่างกลุ่มผู้หญิงท้องถิ่นกับลูกจ้างแรงงานชาย เป็นหญิงที่ฤติกรรมภายนอกเป็นหญิงไม่ดีแต่ภายในมีจิตใจงดงาม แม่ค้าในเชนไนไม่สามารถข้ามพ้นการแบ่งกลุ่มคนที่ใหญ่กว่านั้นไปได้คือ ตลาดแรงงานที่แบ่งแยกเพศ รวมถึงไม่สามารถลบทัศนคติที่ผู้ชายเป็นใหญ่ ที่กำหนดให้ผู้ชายเหนือกว่าผู้หญิงและเข้าถึงพื้นที่สาธารณะได้มากกว่า
แนวคิดการแบ่งแยกเพศและบทบาทของผู้หญิงที่ถูกจำกัดอยู่ในพื้นที่ที่เป็นส่วนตัว คือ ที่บ้านและครอบครัว มีความต่างกันไปตามชนชั้นและรายได้ ผู้หญิงชนชั้นสูงในเมืองเชนไนยังคงเคารพอุดมคติเรื่องผู้หญิงต้องอยู่บ้านก็จริง แต่ก็เริ่มทิ้งวิถีชีวิตเช่นนั้น เพราะพวกเธอมีการศึกษา มีงานทำ มีกิจกรรมที่ทำให้ต้องออกสู่พื้นที่สาธารณะ แต่ผู้หญิงชนชั้นแรงงานและคนจนในชนบทยังมีนิสัยอนุรักษ์นิยมเหมือนเดิม กล่าวคือ ผู้หญิงต้องอยู่บ้าน ครอบครัวจะรู้สึกมีเกียรติเมื่อผู้หญิงต้องพึ่งพาอาศัยครอบครัว อย่างไรก็ตาม แรงกดดันทางเศรษฐกิจผลักดันให้ผู้หญิงออกไปทำงานหาเงิน ผู้หญิงที่ออกมาทำการค้าจึงตกอยู่ในบริบทของการแบ่งแยกชนชั้น การเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจ และค่านิยมทางสังคมที่เปลี่ยนแปลงไป
ปัญหาที่เกิดขึ้นในการประกอบอาชีพค้าขายของผู้หญิงและแรงงานหญิง เป็นความท้าทายของ NGO การค้าขายกลายมาเป็นเครื่องมือสำคัญในการย้ายผู้หญิงไปสู่ภาคการจ้างงานแบบไม่เป็นทางการ การให้ผู้หญิงค้าขายเป็นการแก้ปัญหาความยากจนอย่างเป็นรูปธรรม บางครั้งก็มีการมองว่าการที่ผู้หญิงมีงานทำ และหาเงินได้จะสามารถแก้ไขสถานภาพที่ต่ำต้อยของผู้หญิงในสังคมอินเดียได้ด้วย
แต่การแก้ไขปัญหาด้วยวิธีนี้ก็ถูกมองว่าเพิกเฉยต่อประเด็นความไม่เท่าเทียมกันในสังคม เป็นการผลักผู้หญิงเข้าสู่อาชีพที่ได้ค่าแรงต่ำ และมีคนมากอยู่แล้ว ไม่ใช่การเปลี่ยนแปลงเพื่อไปสู่งานที่มีค่าจ้างประจำและได้ค่าแรงเท่ากับผู้ชาย
งานกับพื้นที่สาธารณะ
ในอินเดีย “บ้าน” เป็นศูนย์กลางค่านิยมและกิจกรรมของผู้หญิง ส่วน “โลก” เป็นอาณาจักรของค่านิยมและกิจกรรมของผู้ชาย ในวัฒธรรมของชาวทมิฬ ส่วนใหญ่ผู้หญิงจะอยู่ที่บ้าน เราจะไม่ค่อยจะเห็นผู้หญิงอยู่นอกบ้าน ชาวทมิฬกล่าวว่า ผู้หญิงที่ดีต้องไม่ก้าวพ้นธรณีประตูออกจากบ้านของสามีเลย บ้านคือความบริสุทธิ์ ในทางกลับกัน“ข้างนอก” เต็มไปด้วยอันตรายทั้งต่อร่างกายและจิตวิญญาณของผู้หญิง ในทัศนคติเช่นนี้จึงยากมากที่ผู้หญิงจะออกไปทำงานหาเงิน ขณะเดียวกันก็ต้องรักษาคุณค่าทางศีลธรรมในตัวเองไว้ให้ได้ด้วย งานของ Vera-Sanso(3) กล่าวว่าชุมชนจะเป็นผู้ตัดสินว่าครอบครัวยากจนนั้นสามารถส่งผู้หญิงออกไปทำงานนอกบ้านได้หรือไม่ ขณะเดียวกัน หากชุมชนตัดสินว่าครอบครัวของเธอไม่จำเป็นต้องหารายได้มาเพิ่มอีก ครอบครัวที่ผู้หญิงออกไปทำงานนอกบ้าน จะถูกนินทาและตัดขาด ไม่มีใครคบค้าสมาคมด้วย แต่เลสซิงเกอร์ ผู้เขียนงานชิ้นนี้กล่าวว่า แม้ว่าครอบครัวนั้นจะยอมรับให้ผู้หญิงออกไปทำงานนอกบ้านได้ก็ตาม แต่ก็ยังต้องถูกสังคมประณาม ต้องเสียศักดิ์ศรี และมีความตึงเครียดในครอบครัวเพิ่มมากขึ้นอยู่นั่นเอง ทุกวันนี้ผู้หญิงทมิฬยากจนหลายพันคนยังคงขังตัวเองอยู่ในบ้าน ทำงานที่ไม่ได้รับค่าแรง เพื่อรักษาวัฒนธรรมที่มีมานาน ทั้งที่มีความจำเป็นต้องหาเงินมาเลี้ยงครอบครัว
ผู้หญิงที่ออกไปทำงานหาเงินจะมีปัญหาเรื่องชนชั้นและศีลธรรม เพราะมันแสดงให้เห็นว่าเธอมาจากครอบครัวที่ยากจนมาก ปัญหานี้จะไม่เกิดขึ้นถ้าเป็นงานที่มีค่าแรงสูง เช่น หมอ ครู ผู้จัดการ ข้าราชการระดับสูง งานลักษณะนี้จะลบรอยด่างพร้อยของ “การออกนอกบ้าน” เพราะมันเป็นการรับรองว่าพวกเธอมีฐานะดีพอสมควร ทุกวันนี้ครอบครัวชนชั้นกลางในเมืองเชนไนมากมายบอกว่าตนเองเป็นคน “สมัยใหม่” และเริ่มออกไปทำงานเป็นเสมียนหรืองานที่ไม่ต้องใช้แรงในสำนักงานเพราะปลอดจากสายตาคน งานลักษณะนี้ แม้จะไม่ได้เป็นอิสระจากค่านิยมของสังคมเสียทีเดียว แต่ก็ทำให้ครอบครัวมีเกียรติมากขึ้น
อย่างไรก็ตามผู้ใหญ่ในกลุ่มชนชั้นแรงงานยังคงติดกับความคิดแบบเก่า พวกเขามองว่าผู้หญิงที่ออกไปทำงานนอกบ้านก็เป็นเช่นเดียวกับแรงงานเกษตร คือ รายได้น้อย งานหนัก เป็นหญิงชาวบ้านวรรณะต่ำ ฐานะยากจน ที่ไม่มีที่ดินเป็นของตัวเอง จึงต้องไปทำงานในไร่หรือตามบ้านของคนอื่น แนวคิดเช่นนี้ทำให้การค้าขายถูกมองว่าเป็น “งานชั้นต่ำ” เพราะการขายของในตลาดเป็นงานที่ใช้แรง รายได้น้อย และต้องกระทำในที่สาธารณะ ที่ผู้หญิง ผู้ชาย คนแปลกหน้า และคนรู้จักกันมารวมกัน แม่ค้าต้องเปิดเผยตนต่อสาธารณะและอาจถูกคุกคามทางเพศ การที่ผู้หญิงออกไปค้าขายเป็นการทำลายเกียรติของครอบครัว เพราะเป็นการเปิดเผยให้ผู้คนรู้ว่าผู้ชายในครอบครัวนั้นไม่สามารถเลี้ยงดูผู้หญิงได้ ข้อบังคับทางสังคมของอินเดียใต้จึงเป็นการทำลายความสามารถของผู้หญิงในการหารายได้
อย่างไรก็ตาม ผู้หญิงมีความยืดหยุ่นในการพลิกแพลงกฎสังคม ทำให้พวกเธอสามารถทำงานต่อไปได้ หญิงชาวทมิฬยกประเด็นการเป็นแม่ผู้อุทิศตน ที่ทำทุกอย่างเพื่อลูกและความอยู่รอดของครอบครัวมาเป็นเหตุผลในการออกไปทำงานนอกบ้าน แม่ค้าในเชนไนถือว่างานที่เธอทำเป็นการเสียสละตนเพื่อความอยู่ดีกินดีของครอบครัว ผู้ชายที่รับได้ก็จะมองว่าผู้หญิงต้องเสียสละตนเพื่อต่อสู้กับความยากจน และอีกยุทธวิธีหนึ่งผู้หญิงใช้ คือ “การให้คนในพื้นที่สาธารณะทำหน้าที่เป็นผู้ติดตาม” (public chaperonage) เป็นการให้ผู้อื่นรับรองพฤติกรรมของตนในขณะทำงานว่าไม่มีอะไรเสื่อมเสีย กระนั้นสถานภาพของแม่ค้าก็ยังคงต่ำกว่าของพ่อค้าอยู่นั่นเอง แม่ค้าจะให้พ่อค้าเป็นคนต่อรองผลประโยชน์กับนักการเมืองที่เข้ามาสัญญาว่าจะคุ้มครองให้ปลอดภัยจากอิทธิพลของตำรวจและเจ้าของที่ดินเพื่อแลกกับการสนับสนุนทางการเมือง
แม่ค้าของเชนไนต้องต่อรองกับข้อบังคับที่หยั่งรากลึกในสังคมที่ผู้ชายเป็นใหญ่ สังคมที่ผู้หญิงต้องพึ่งพาอาศัยผู้ชาย สังคมที่ผู้หญิงต้องคำนึงถึงเกียรติของครอบครัว พวกเธอต้องหาจุดยืนของตนในพื้นที่สาธารณะ ขณะเดียวกันก็ต้องยึดมั่นตามอุดมคติของสังคมเพื่อให้สามารถทำงานต่อไปได้ กระนั้นความขัดแย้งที่เกิดกับผู้หญิงที่ทำงานนอกบ้านก็ไม่เคยได้รับการแก้ไข
ความยากจนกับความเป็นผู้หญิง
คนจนในเชนไนยากจนลง แต่พวกเขาก็ยืนยันว่า ตนเองมีชีวิตดีกว่าคนในชนบท ความจนของพวกเขามาจากการขาดการศึกษา ไม่มีเส้นสายทางสังคม ไม่มีทักษะทางการตลาด ทำให้พวกเขาไม่สามารถลืมตาอ้าปากได้ คนชั้นแรงงานในเชนไนจำนวนมากยังคงต้องปากกัดตีนถีบไปวันๆ ในเมืองที่มีประชากรมากเกินไป และยังคงมีคนอพยพเข้ามามากขึ้นตลอดเวลา อีกทั้งไม่ได้รับการดูแลจากภาครัฐ ประกอบกับภาวะเงินเฟ้อที่ทำให้ค่าแรงน้อยลงและสินค้าราคาแพงขึ้น ผู้หญิงห่วงเรื่องปากท้อง เรื่องเลี้ยงลูก ยิ่งเมื่อครอบครัวต้องแต่งลูกสาว หรือหลานสาว หรือมีสมาชิกเจ็บป่วย ก็จะยิ่งลำบากมากขึ้นอีก อาจทำให้เป็นหนี้เป็นสินหรือถึงกับสิ้นเนื้อประดาตัว
สภาพเศรษฐกิจกดดันให้ผู้หญิงต้องออกมาร่วมรับภาระในการหาเลี้ยงครอบครัว ผู้หญิงที่มีบ้านอยู่ถือว่าโชคดี แต่สถานภาพทางการเงินของคนเหล่านี้ไม่ดีเพราะ งานหายาก ค่าแรงน้อย มักเป็นงานไม่มั่นคง งานตามโรงงานมักเป็นการจ้างงานแบบชั่วคราว
ในปี 1990 เกิดสถานการณ์เงินเฟ้อ ทำให้เงินในกระเป๋ายิ่งมีค่าน้อยลงไปอีก ผู้หญิงยากจนทั่วเมืองจึงยืนยันว่าต้องมีคนออกไปหารายได้มาเลี้ยงครอบครัวเพิ่ม แต่แม้ภาระการเลี้ยงดูครอบครัวจะตกอยู่กับฝ่ายหญิงมากขึ้น แต่อินเดียและชาวทมิฬก็ยังสนับสนุนอุดมคติเดิมคือ ให้ผู้ชายเป็นผู้หาเลี้ยงครอบครัว และผู้หญิงไม่ต้องออกไปทำงานนอกบ้าน
ผู้หญิงทำอะไรได้บ้าง
ตลาดแรงงานถูกควบคุมด้วยอุดมคติเรื่องเพศ จึงจำกัดประเภทของงานที่ผู้หญิงจะทำได้ การจ้างงานในหลายลักษณะ โดยเฉพาะอย่างยิ่งงานในภาครัฐจะปิดโอกาสสำหรับผู้หญิง แม้แต่ตลาดแรงงานแบบไม่เป็นทางการ ที่มีแรงงานหญิงอยู่ถึง 94 เปอร์เซ็นต์ ก็ยังสงวนตำแหน่งงานที่มั่นคงและจ่ายค่าแรงดีให้ผู้ชาย
ในเชนไน การค้าขายเล็กๆ น้อยๆ เป็นงานหนึ่งที่ทำได้ไม่ยาก เพราะใช้เงินลงทุนไม่มาก และอาศัยแค่ความรอบคอบและอดทน ผลก็คือ มีทั้งผู้ชายผู้หญิงเข้ามายึดอาชีพนี้ แต่โดยรวมแล้วผู้หญิงจะประสบความสำเร็จน้อยกว่าผู้ชายการกีดกันทางเพศในตลาดแรงงานเกิดการเปลี่ยนแปลงในทศวรรษ 1980-1990 ตลาดแรงงานเปิดกว้างมากขึ้นสำหรับผู้หญิง อาชีพที่เดิมเป็นของผู้ชาย เช่น งานเสมียนตามบริษัท ห้างร้าน เริ่มเปิดโอกาสให้ผู้หญิงที่จบมัธยมปลายและวิทยาลัยเข้ามาทำมากขึ้น เพราะธรรมชาติของผู้หญิงที่มีความอ่อนโยน ว่านอนสอนง่าย ควบคุมได้ง่ายกว่า และเรียกค่าแรงต่ำ นอกจากนี้ผู้หญิงยังเข้ามาเป็นตำรวจ และเป็นคนขี่สามล้อเครื่อง แต่ในเชนไนก็ยังมีแรงงานมากกว่าจำนวนงานอยู่นั่นเอง ในงานที่ต้องมีการแข่งขัน ผู้หญิงที่มีการศึกษาน้อยกว่าและมีทักษะด้อยกว่าจะไม่ได้งาน
แม่ค้าที่ผู้เขียนสัมภาษณ์เคยทำงานอื่นมาก่อน เช่น เป็นคนรับใช้ กุลี คนงานก่อสร้าง ถ้าเป็นคนที่อพยพมาอยู่ในเมืองได้ไม่นานก็จะเคยทำงานในไร่ เป็นกลุ่มผู้หญิงที่รับจ้างปลูกข้าว หรือเป็นสมาชิกครอบครัวที่ถูกจ้างไปขนย้าย นวดเมล็ดข้าวในฤดูเก็บเกี่ยว ในงานที่กล่าวมานี้ ผู้หญิงได้ค่าแรงน้อยกว่าผู้ชายมาก คิดเป็นเพียงครึ่งหนึ่งถึงสองในสามของค่าแรงผู้ชาย แม่ค้าบางคนเคยเป็นแรงงานผลิตเครื่องปั้นดินเผา หรือทอผ้าในครอบครัว โดยไม่ได้ค่าแรง แม่ค้าบางคนเคยทำงานมวนบุหรี่ราคาถูก ติดกาวกล่องกระดาษแข็ง ยัดนุ่นที่นอนในโรงงานเล็กๆ ที่มีอยู่ทั่วไปในเชนไนผู้หญิงทุกคนยกเหตุผลด้านเศรษฐกิจมาเป็นเหตุผลสำคัญในการตัดสินใจเป็นแม่ค้า และกล่าวว่างานแม่ค้าดีกว่างานเกษตรและงานในครัวเรือน (ในแง่ของเกียรติ สภาพการทำงาน และเงินค่าตอบแทน) พวกเธอกล่าวว่า ในตลาดพวกเธอไม่มีนายจ้างมารบกวนหรือทำให้อับอาย บางคนกล่าวว่าแม้การค้าขายจะเป็นงานใช้แรง แต่ก็ไม่เหนื่อยเท่าการต้องทนอยู่กลางแดดร้อน หรือนั่งมวนบุหรี่เป็นตะคริวอยู่ในห้องมืดๆ แลกกับเงินไม่กี่รูปี แต่พวกเธอก็บอกว่าการเป็นแม่ค้าที่ประสบความสำเร็จก็มีอุปสรรคมากกว่าผู้ชาย เช่น คนค้าส่งไม่ยอมยืดเครดิตให้ และยังมีข้อจำกัดทางสังคมที่ทำให้พวกเธอทำอะไรไม่ได้มากนัก
บางฉากในตลาด
ตลาดแบ่งเป็นตลาดของทางการที่เป็นแผงก่ออิฐเรียงเป็นแถวมีหลังคา ต้องจ่ายค่าเช่าแผง กับตลาดที่ไม่ใช่ของทางการที่เป็นตลาดเกิดใหม่ในย่านชุมชนที่ขยายตัวออกไป หรือตามแหล่งจับจ่ายซื้อของที่เกิดใหม่ หรืออาจกระจายอยู่รอบนอกของตลาดของทางการ ตลาดประเภทหลังนี้ไม่ต้องจ่ายค่าเช่า แต่ต้องจ่ายสินบนให้ตำรวจ ในตลาดที่ไม่ใช่ของทางการ คนขายของบนฟุตบาทจะเรียกตัวเองว่าเป็นพวกขายของบนถนน เพื่อบ่งบอกถึงความต่ำต้อยลำบาก ตากแดดตากฝน ไม่มีแผงถาวร ไม่มีที่เก็บสินค้า แต่การจะสร้างแผงขึ้นมาโดยไม่ได้รับอนุญาตก็จะถูกตำรวจจับ ทำให้ข้าวของเสียหายและต้องติดคุก ฒยฬคนขายทุกคนในตลาดค้าปลีกต้องรับของจากตลาดขายส่ง Kottuwal Chavadi ที่ตั้งอยู่ในจอร์จทาวน์ กลางเขตเมืองเก่าของเชนไนที่มีมาแต่สมัยศตวรรษที่ 17 ตลาดแห่งนี้เป็นของวัดเก่าแก่ที่สุดในเมือง อาณาเขตของตลาดขยายยืดยาวออกไปในตรอกและตามถนนใกล้เคียง คนขายส่งทั้งหมดเป็นผู้ชายและมีที่เก็บสินค้า ตั้งแต่เช้ามืดถึงบ่าย ตลาดจะเนืองแน่นไปด้วยคนขายปลีกมารับของไปขาย ตลอดจนสินค้า เกวียน รถบรรทุก กุลีขนของ นักท่องเที่ยว นักล้วงกระเป๋า และขยะ พอตกค่ำก็มีแมงดามาเรียกแขกอยู่ที่หน้าประตูบ้านซอมซ่อ ปัจจัยเหล่านี้ทำให้ตลาดขายส่งไม่เหมาะและไม่ปลอดภัยสำหรับผู้หญิง
ในตลาดขายปลีกของเชนไน ผู้หญิงมักปรับจัดแผงให้เป็นเหมือนสถานที่ส่วนตัว จากตัวเลขข้อมูลบอกว่า คนขายราว 1 ใน 3 ถึงครึ่งหนึ่งเป็นผู้หญิง แต่พวกเธอก็ยังคงถูกจัดอยูในกลุ่มชายขอบ ทั้งด้านความเป็นอยู่และทางสังคม กลุ่มผู้หญิงที่ทำงานคนเดียว จะมีแผงเล็กๆ อยู่ในมุมไม่ดีที่สุดของตลาด มักขายของที่ได้กำไรน้อย เช่น ใบพลู มาลัยดอกไม้ หรือผักที่ไม่สวย หรือแม้แต่ผู้หญิงที่ขายผักคุณภาพดี ขายได้มาก และขายในแผงถาวรก็หลีกเลี่ยงไม่ได้ที่จะต้องทำงานในลักษณะที่เป็นการทำงานร่วมกับสามี พี่น้องผู้ชาย ลูกชาย หรือลูกเขย หุ้นส่วนลักษณะนี้ ผู้ชาย (ที่มักมีงานที่อื่นด้วย) จะเป็นคนไปซื้อของจากตลาดขายส่ง และช่วยขายของนานหลายชั่วโมง ผู้หญิงจะขายของ คุยกับลูกค้า เก็บล้าง เตรียมของขาย และอาจกลับบ้านไปทำอาหารด้วย
ข้อจำกัดทางสังคมของผู้หญิงเห็นได้จากการที่ผู้หญิงค่อนข้างเงียบและสงบเสงี่ยมขณะทำงาน ทั้งที่หญิงชาวทมิฬมีชื่อเสียงเรื่องการรักษาสิทธิของตน ในเชนไนผู้ชายเป็นคนตะโกนขายสินค้า พูดตลกเสียงดัง และใช้ตลาดเป็นเหมือนเวทีการแสดงออกในที่สาธารณะ ผู้หญิงจะเป็นคนฟังที่สงบเสงี่ยม คุยกับเพื่อนผู้หญิงหรือลูกค้าเบาๆ การปฏิสัมพันธ์กับเจ้าของแผงข้างเคียงที่เป็นผู้ชายมีน้อยมาก เมื่อคนขายผู้ชายกับผู้หญิงคุยกันจะใช้สรรพนามเรียกกันว่า “พี่ชาย” “น้องชาย” “ป้า” “ตา” อะไรทำนองนี้ ซึ่งเป็นการแสดงความเคารพและแสดงให้เห็นว่าไม่มีความหมายแฝงเชิงชู้สาว การปฏิบัติต่อกันระหว่างผู้ชายผู้หญิงในตลาดเช่นนี้แสดงให้เห็นว่าสภาพแวดล้อมของตลาด แม้จะมีบรรยากาศเป็นตลาดชุมชน ก็ยังถูกควบคุมด้วยข้อจำกัดเรื่องเพศ จนผู้หญิงรู้สึกถึงการถูกกีดกัน การใช้คำนับญาติเรียกกัน เป็นการเปลี่ยนการคุกคามจากภายนอก ที่มากับตลาด งาน ความสัมพันธ์ระหว่างเพศ ไปเป็นความสัมพันธ์แบบครอบครัวที่ปลอดภัยและได้รับการคุ้มครองมากกว่า
Shantammal กับสามีของเธอ Mani ช่วยกันทำงานในตลาด Ponnagal Park ในย่านคนมีเงินของ T.Nagar ในปี 1973 เขาขายผลไม้คุณภาพดีและราคาแพง ส่วนเธอขายผักคุณภาพดี ตอนนั้นตลาดแห่งนี้เป็นตลาดที่ไม่ถูกกฎหมาย แต่กำลังจะได้รับการรับรองให้ถูกกฎหมายจากการต่อรองเจรจากับนักการเมืองท้องถิ่น ชาว T. Nagar ที่มีฐานะดีต้องการตลาดที่สะอาด ขายของคุณภาพดี ในที่สุดสองคนนี้ก็ได้แผงสองแผงในตำแหน่งที่ดีที่สุดคือ ในแถวที่ขนาบทางเข้าตลาด ตอนแรกได้แผงเดียวขายแต่ผัก และกิจการก็ดำเนินไปได้ดี ต่อมาเมื่อ Mani เป็นทั้งเพื่อนและลูกค้าของหัวหน้าตลาด พวกเขาก็ได้เปิดอีกแผงขายผลไม้ นี่แสดงถึงความมีฐานะและอิทธิพลทางการเมืองMani เป็นคนไปซื้อของที่ตลาดขายส่ง Shantammal เป็นคนดูทั้งสองแผงในตอนเช้า พอเขากลับมาตอนสาย เธอก็กลับบ้านไปทำอาหารให้สามีและคนรับใช้ผู้ชาย (การจ้างคนใช้ก็เป็นเครื่องแสดงฐานะอย่างหนึ่ง) เสร็จแล้วก็นำอาหารกับของว่างมาที่แผงตรงที่จัดไว้เป็นที่ส่วนตัวเหมือนบ้าน ตอนบ่ายพวกเขาจะนอนพักหรือไม่ก็รับแขก ภรรยาเป็นคนจดเครดิตกับคนขายส่งและตรวจนับเงินทุกวัน คนใช้ถือเป็นคนใช้ของสามี เธอจะดูไม่ดีหากถูกมองว่าจ้างคนใช้ตั้งแต่อยู่ในวัยสามสิบ
Saroda เป็นแม่ค้าที่มีฐานะร่ำรวยน้อยกว่า ส่วนใหญ่เธอจะขายของโดยไม่มีใครช่วย เธอมีแผงใหญ่ในตลาด Mandaivalli Market ซึ่งเป็นตลาดถูกกฎหมายอยู่ทางใต้ของเชนไน เธออยู่ในวัยสามสิบ ถูกสามีทิ้ง มีลูกวัยรุ่นหนึ่งคน เธอขายของอยู่ได้ด้วยการปกป้องดูแลจากน้องชาย Ramu ที่เป็นหัวหน้าตลาด แผงขายผักของ Ramu เป็นแผงใหญ่อยู่นอกตลาดที่มีคนพลุกพล่านกว่า เวลาเขาไปตลาดขายส่งหรือไปธุระจะมีคนรับใช้คอยดูแผง ภรรยาคนที่สองของ Ramu จะแวะมาที่แผงเป็นบางที เอาอาหารมาให้ คุยนิดหน่อย และพัดให้ระหว่างที่เขากินข้าว แม้เขาจะชอบให้เธอทำแบบนี้เพราะมันทำให้เขาดูดีกว่าคนอื่น แต่เขาก็ยังยืนยันว่าที่ของภรรยาเขาคือที่บ้าน ที่มีแม่เขาคอยดูอยู่ แม่ของเขาก็มาที่ตลาดเป็นบางที มาคุยหรือไม่ก็ขออนุญาตไปดูหนัง เขาจะถามว่าเรื่องอะไร เกี่ยวกับอะไร แล้วก็ให้เงินไปดู
Saroda มักโมโหน้องชายและคนใช้ของน้องชายว่าเลือกผักไม่ดีมาให้เธอ ถ้าพวกเขามาสายหรือลืมเอาของมาให้เธอ เธอก็ไม่มีของดีจะขายให้ลูกค้า ทำให้ลูกค้าไปซื้อแผงอื่น แต่เธอก็ไม่ยอมไปตลาดขายส่งเองใกล้กันเป็นแผงของหญิงม่ายชราที่ผู้คนนับถือ ชื่อ Visalakshmi เธอมีลูกสาวคนเดียวอาศัยอยู่ที่อีกฟากของเมือง เธอจะซื้อผักเก่าจาก Ramu มากองขายให้ลูกค้าจนๆ บางครั้งเมื่อเธอได้เงินจากลูกสาว เธอก็จะไปเช่าระเบียงบ้านเก่าๆ เล็กๆ ที่อยู่ใกล้ๆ เป็นที่ทำอาหารและนอน เงินที่เธอหาได้ก็ใช้เป็นค่าอาหารกับน้ำมันก๊าดทำอาหารและบางครั้งก็จ่ายค่าเช่า แต่บางครั้งเธอก็เป็นหนี้คนปล่อยเงินกู้ เธอไม่ไปตลาดขายส่งเพราะสุขภาพอ่อนแอและเพราะความเคารพนับถือที่ผู้คนมีต่อเธอ
ทั้ง Saroda และ Visalakshmi อาศัยอยู่ในตลาดร่วมกับกลุ่มภรรยาชาวประมงที่ขายปลาในตลาดและคนขายแพะที่เป็นผู้ชายอีกสองคน เธอสองคนอยากไปขายในตลาดผิดกฎหมายด้านนอกที่พวกเธอจะขายของได้ดีกว่านี้ เพราะที่นั่นคนขายจะ “จับ” ลูกค้าได้ก่อนที่ลูกค้าจะเดินเข้ามาในตลาด
ทั้งสองคนกลัวตำรวจที่มักมาเรียกเก็บสินบนเป็นประจำ ในครั้งที่ตำรวจมาจับครั้งหนึ่ง Meenakshi ต้องเสียดอกไม้ไป 2 ตะกร้า มาลัยอีกหลายหลา เงินอีกนิดหน่อย เธอกับพ่อค้าแม่ค้าอีก 5 คนถูกจับขังคุก 1 คืนและขึ้นศาลก่อนที่ Ramu มาช่วยให้ได้รับการปล่อยตัว Meenakshi เป็นคนเดียวในครอบครัวที่ทำงานเพราะสามีของเธอที่เป็นช่างทาสีพิการเพราะตกลงมาจากนั่งร้าน เธอไม่มีผู้ชายไปช่วยซื้อสินค้ามาให้ขาย เธอจึงเลือกขายดอกไม้ที่ได้กำไรน้อยกว่าขายผัก สามีเธอช่วยดูแผงระหว่างเธอไปรับดอกไม้จากตลาดดอกไม้ที่อยู่นอกตลาดขายส่ง พอสายเธอก็กลับบ้านไปทำกับข้าว จากนั้นสามีก็กลับบ้านไปกิน พอสามีกินเสร็จ เธอก็กินและกลับไปที่ตลาด ถ้าต้องทำอาหารอีกมื้อ เธอต้องทำหลังจากที่ตลาดวายแล้ว คือราว 3 ทุ่ม สามีของเธอช่วยร้อยดอกไม้อยู่ที่บ้าน งานร้อยดอกไม้เป็นงานของผู้หญิง ผู้ชายจึงไม่ชอบทำในที่สาธารณะ
ตอนที่ Meenakshi อยู่ในห้องขัง สามีเธอไม่สบายใจมาก เขากลัวว่าเธอจะต้องอยู่ในคุกนานและกลัวว่าเธออาจถูกตำรวจรังแก เธอปลอบสามีและบอกว่าเธออยู่กับหญิงชราสองคนที่ถูกจับมาพร้อมกันตลอดเวลา สามีของเธอน้ำตาคลอที่ภรรยากล้าหาญในการเลี้ยงดูครอบครัว เขาไม่อยู่ในฐานะที่จะสั่งให้เธออยู่บ้าน
อุดมคติทางเพศในทางปฏิบัติ
ตัวอย่างที่กล่าวมาแสดงให้เห็นว่าแนวคิดเรื่องความแตกต่างและการแบ่งแยกเพศที่มีผลต่อการจำกัดพฤติกรรมและกิจกรรมการค้าขายของแม่ค้า ฝังรากลึกในวิถีชีวิตของชนชั้นล่างในเชนไน ความบริสุทธิ์ งดงาม ของหญิงชาวทมิฬจะมีพลังเมื่อผู้หญิงถูกจำกัดขอบเขตอยู่ในบ้าน การอยู่ห่างจากครอบครัวและญาติเป็นการลดทอนความบริสุทธิ์ คุณงามความดีของพวกเธอถูกทำลายเมื่อมีการติดต่อกับคนแปลกหน้าและ “สายตาของผู้ชาย” เพราะการจ้องมองย่อมมีความหมายแฝงทางเพศ
อุดมคตินี้แสดงเห็นในชีวิตประจำวัน ที่มีการแบ่งแยกการใช้พื้นที่และการปฏิสัมพันธ์ระหว่างผู้ชายกับผู้หญิง วัฒนธรรมทมิฬอนุญาตให้ผู้หญิงออกนอกบ้านได้ในบางโอกาส ไปในที่สาธารณะได้ในบางครั้ง รวมทั้งสามารถเดินเล่นโดยไม่ต้องคลุมศีรษะ แต่ก็มีข้อจำกัด เช่น ถ้าจะออกจากบ้านไปทำอะไร เช่น เกี่ยวกับพิธีทางศาสนาหรือไปธุระเรื่องญาติ ก็ไม่ควรใช้โอกาสนี้เป็นข้ออ้างในการไปเตร็ดเตร่ที่ไหน และควรมีญาติผู้ชายหรือหญิงที่แก่กว่าไปด้วยข้อบังคับนี้แตกต่างกันไปตามชนชั้นวรรณะด้วย แต่ส่วนมากจะเข้มงวดเป็นพิเศษกับผู้หญิงที่เป็นผู้ใหญ่และผู้หญิงที่เพิ่งแต่งงาน การทำตามประเพณีเคร่งครัดในเรื่องการแยกตัวอยู่บ้านทำได้เฉพาะในครอบครัวชนชั้นสูง เช่น ครอบครัววรรณะพราหมณ์ หรือเจ้าของที่ดิน ที่มีคนรับใช้ หรือเป็นครอบครัวขยาย ที่มีลุงป้าน้าอา ญาติผู้ชาย มาดูแล คอยเฝ้า หรือไปทำธุระนอกบ้านให้ เช่น ซื้อของ จ่ายเงิน รับเด็กจากโรงเรียน คนกลุ่มนี้ยังภูมิใจที่ได้เก็บผู้หญิงของตัวไว้ในบ้าน ไม่ค่อยมีคนเห็น เว้นแต่ญาติหรือคนรับใช้ แต่สำหรับชาวฮินดูชั้นกลางหรือชั้นสูงบางกลุ่ม ธรรมเนียมเช่นนี้คลายความเคร่งครัดลงมาก
สำหรับครอบครัวที่ค่อนข้างสมัยใหม่ คุณงามความดีของผู้หญิงขึ้นกับการระมัดระวังตัวในหลายรูปแบบ ทุกวันนี้หญิงชนชั้นกลางในเชนไนไปโรงเรียน ไปทำงาน ไปซื้อของ ไปเที่ยว ไปประชุม และไปวัดตามลำพัง อย่างน้อยก็ในตอนกลางวัน แต่พวกเธอก็จะไม่อ้อยอิ่งอยู่ตามถนน ไม่คุยกับคนแปลกหน้า กลับถึงบ้านก่อนค่ำ และต้องรายงานกับที่บ้านว่าวันนั้นไปทำอะไรมาบ้าง
การจำกัดพฤติกรรมผู้หญิงในครอบครัวยากจนและครอบครัวขนาดเล็กยังคงความเคร่งครัดอยู่มาก ผู้หญิงยากจนต้องอยู่ในละแวกบ้าน ห้ามคุยกับคนที่ไม่ใช่ญาติเวลาเดินไปตักน้ำ ซักผ้า หรือซื้อของ ถ้าต้องไปไกลจากบ้าน หญิงชั้นแรงงานชอบไปไหนมาไหนเป็นกลุ่ม แต่ถ้าจำเป็นต้องไปไหนคนเดียวตอนกลางวัน ก็จะไปเช่นกัน ครอบครัวยากจนมีแนวโน้มจำกัดบริเวณลูกที่โตเป็นสาวและหญิงที่เพิ่งแต่งงานใหม่อย่างเข้มงวด Vera-Sanso (1995) กล่าวว่า ผู้หญิงที่ไม่มีสามีดูแลจะได้รับอนุญาตจากชุมชนและครอบครัวให้มีเสรีภาพมากขึ้นในการไปไหนมาไหน เพื่อหาเลี้ยงชีพ รวมทั้งได้รับการยกเว้นจากการถูกนินทาและคว่ำบาตรจากชุมชน
จากที่กล่าวมานี้แสดงให้เห็นว่า มีกลไกทางสังคมที่ยอมให้ผู้หญิงได้รับการยกเว้นจากข้อบังคับที่ต้องเก็บตัวอยู่ในบ้าน กล่าวคือ พวกเธอสามารถออกจากบ้านได้โดยไม่ต้องมีคนติดตาม และจะได้รับการปกป้องเมื่อเธอปรากฏตัวร่วมกับผู้หญิงคนอื่นและคนทั่วไป เหมือนมีผู้ใหญ่คอยเฝ้ามองพฤติกรรม และจะดีมากเมื่ออยู่ในกลุ่มคนที่รู้จักกันที่จะสามารถรับรองความประพฤติของเธอได้ นี่แสดงให้เห็นว่ามีมิติทางวัฒนธรรมที่อยู่ตรงกลางระหว่างพื้นที่สาธารณะกับความเป็นส่วนตัว เป็นการใช้ความเข้มงวดทางสังคมเมื่ออยู่ “นอกบ้าน” มาแทนการกักตัวผู้หญิงให้อยู่ “ในบ้าน” และเป็นการเปลี่ยนสายตาของผู้คนจากการมองแบบข่มขู่ไปเป็นการปกป้องเป็นพยานให้กับพฤติกรรมของเธอ เห็นได้ชัดว่าหญิงชาวทมิฬไม่ว่าจะเป็นคนที่มองตัวเองว่าเป็นคนยุคใหม่หรือไม่ ก็เป็นเช่นเดียวกับแม่ค้าในตลาด คือ ไม่มีทางเลือกมากนัก และต้องฉกฉวยคว้าเอาความคลุมเครือของมิตินี้มาเป็นประโยชน์ต่อเธอในยามที่เธออยู่ในพื้นที่สาธารณะ นี่ทำให้เธอมีอิสระ แต่เป็นอิสระในขอบเขตที่จำกัด
การค้าขายในตลาดในสายตาคนทั่วไป
การให้คนที่อยู่ในที่สาธารณะทำหน้าที่เหมือนเป็นผู้ติดตาม (public chaperonage) เกี่ยวพันกับการที่ผู้หญิงเข้ามาสู่การค้าขาย ผู้หญิงเริ่มงานเป็นแม่ค้าก็เมื่อแต่งงานแล้วและต้องอยู่ในวัยผู้ใหญ่ เพราะถือว่าได้ผ่านช่วงเปราะบางทางร่างกายและจิตใจขณะยังเป็นสาวหรือแต่งงานใหม่ๆ มาแล้ว พวกเธอจะออกไปทำงานก็เมื่อได้รับอนุญาตจากผู้ชาย หรือหญิงที่เป็นผู้อาวุโสในบ้าน พวกเธอจะขายของในตลาดที่มีญาติ คนข้างบ้าน หรือเพื่อน อยู่ที่ตลาดนั้น พวกเธอจะหลีกเลี่ยงการติดต่อกับผู้ชายโดยไม่จำเป็น และทำงานทุกอย่างตั้งแต่ขายของไปจนถึงคุยกับลูกค้าประจำ โดยใช้การกระทำอย่างเปิดเผยและที่สาธารณะ เป็นเกราะป้องกันตัว อย่างไรก็ตามดูเหมือนกลไกนี้จะใช้ไม่ได้ผลเมื่ออยู่นอกเขตตลาด
ในการเก็บข้อมูลภาคสนาม แม่ค้าจะกล่าวถึงการเริ่มค้าขายครั้งแรกว่ามัน “ยาก” แต่ความยากไม่ได้อยู่ที่การชั่งของและคำนวณเงิน แต่เพราะพวกเธอต้องอยู่ในที่สาธารณะที่คนมองเห็นทั้งวัน และต้องวางทีท่ามั่นใจ กล้าหาญต่อหน้าลูกค้าที่ชอบต่อราคาและบ่น เพียงเพราะพวกเธอเป็นผู้หญิง
Manjula กล่าวว่าเธอเพิ่งจะคุ้นเคยกับการมาขายของที่ตลาด เธอมาขายเพราะแม่สามีคะยั้นคะยอให้ทำ สามีเธอเป็นคนขับรถส่งของ เขาไม่มีเวลามาช่วยเธอเลย เมื่ออายุมากขึ้นและเข้าใจว่าการขายของไม่ได้ทำให้เกิดเรื่องร้ายมากๆ กับเธอ เธอก็มีความกล้ามากขึ้น
สามีของ Sitammal เป็นคนงานท่าเรือ ตอนที่เขาไม่มีงานทำ เขาต้องเกลี้ยกล่อมเธออยู่นานกว่าเธอจะยอมออกไปขายผักบนถนนที่ตลาด โดยเขาเป็นคนไปรับมาจากพ่อค้าปลีกอีกรายที่มีแผงใหญ่กว่า Sitammal กล่าวว่า เธอตัดสินใจทำเพราะลูกๆ ของเธอมักหิวจนนอนไม่หลับ เหตุผลของ Sitammal เป็นเหตุผลที่มักได้ยินจากแม่ค้าในตลาดเชนไน เป็นเหตุผลที่บ่งบอกถึงการเสียสละ และความเป็นแม่ผู้ทุ่มเท การออกมาขายของเป็นงานที่ทรมาน ไม่ใช่งานที่ผู้หญิงชอบ แต่ก็ต้องทำเพื่อครอบครัว
อุดมคติที่ผู้หญิงต้องยึดเป็นแบบอย่างนี้ตรงกันข้ามกับเสรีภาพของบุคคลมากเสียจนผู้หญิงชนชั้นแรงงานแทบไม่รู้จักเสรีภาพส่วนตัวเลย เธอไม่เคยมีความคิดว่าเสรีภาพเป็นสิ่งที่เธอใฝ่หาหรือเป็นสิ่งที่ควรจะได้เมื่อพวกเธอประกอบอาชีพการงาน
ความทุกข์อย่างหนึ่งที่แม่ค้ากล่าวถึง คือ การไปซื้อของที่ตลาดขายส่ง ซึ่งเป็นที่ที่กลไกการให้คนในที่สาธารณะเป็นเหมือนคนติดตาม (public chaperonage) ใช้ไม่ได้ผล แม้จะไปเป็นกลุ่ม ผู้หญิงก็มักถูกรังควาญ รังแก ถูกตอกย้ำความอ่อนแอและต่ำต้อยที่เกิดมาเป็นผู้หญิง
เวลาที่แม่ค้าไปซื้อของที่ตลาดขายส่ง พวกเธอต้องต่อราคากับคนขายที่เป็นผู้ชาย คนขายชายเหล่านั้นมักดูถูกหรือเยาะเย้ยพวกเธอ เพราะพวกเธอมีสถานะต่ำกว่าและมาซื้อของเพียงนิดเดียว คนขายจะขายให้ลูกค้าผู้ชายก่อน และจะเรียกพวกเธอว่า nii (แก) แทนที่จะเป็น ningal (คุณ) เหมือนกับเวลาเรียกผู้หญิงชนชั้นกลาง บางคนก็ล้อเลียนพวกเธอด้วยมุกตลกแบบดูถูก นอกจากนี้แม่ค้าก็จะไม่ได้เครดิตเท่ากับลูกค้าผู้ชายด้วย
หลังจากที่ซื้อเสร็จ ก็ต้องไปต่อค่ารถขนของไปยังตลาดที่ตนขาย ที่มาหลายคนอาจแชร์ค่าตุ๊กๆ หรือจ้างรถขนของร่วมกัน การขนของมากมายขึ้นรถเมล์เป็นเรื่องผิดกฎหมาย แต่ถ้าไม่ใช่ชั่วโมงเร่งด่วน กระเป๋าอาจยอมให้ขึ้นเพราะเห็นใจ หรือไม่ก็ให้ขึ้นเพื่อจะได้เยาะเย้ย แซว หรือลวนลามเล็กๆ น้อยๆ ผู้หญิงต้องยอมเพราะพวกเธอรู้ว่าตราบเท่าที่เป็นที่สาธารณะ เธอจะไม่ถูกกระทำมากไปกว่านั้น และผู้หญิงก็รู้ว่าโวยวายไปก็ไม่มีประโยชน์ เพราะมีแต่จะทำให้สามีหรือผู้อาวุโสที่บ้านบอกให้เลิกขาย ดังนั้นการทนกับความอับอาย และเก็บความปวดร้าวไว้กับตัว จึงเป็นวิธีที่ง่ายกว่า
การแบ่งแยกเพศและความล้มเหลวของ NGO
อินเดียมี NGO มากมายที่เข้ามาทำงานในส่วนที่ภาครัฐไม่เข้ามาจัดการ องค์กรเหล่านี้เข้ามาแก้ปัญหาเรื่องความยากจนและสถานภาพที่ด้อยกว่าของผู้หญิง เพราะภาครัฐหันไปสนใจเรื่องการจ้างงานเพิ่มในภาคอุตสาหกรรมใหม่ๆ และการพยายามเพิ่มค่าแรงให้สูงขึ้น NGO สนับสนุนให้เกิดการจ้างแรงงานหญิงอย่างไม่เป็นทางการในท้องถิ่น ด้วยความคิดที่ว่า สองแรง แม้จะได้ค่าแรงต่ำ ก็ยังช่วยเพิ่มรายได้ให้แก่ครอบครัวที่ยากจน NGO พยายามให้ผู้หญิงเข้าไปมีส่วนในการผลิตสินค้าตลอดจนการค้าขายเล็กๆ น้อยๆ โดยจัดหาเงินทุนให้เริ่มกิจการ พร้อมกับการฝึกอบรมหรือให้คำแนะนำ
กระนั้น NGO ส่วนมากก็ไม่ได้ต้องการถึงขนาดจะเปลี่ยนแปลงโครงสร้างของสังคม มีน้อยองค์กรที่ต่อสู้กับขนบของท้องถิ่นเรื่องการแบ่งเพศ องค์กรส่วนมากจะยอมรับรูปแบบการแบ่งกลุ่มตลาดแรงงานของท้องถิ่น และจับผู้หญิงของตนใส่ลงไปในงานที่สอดคล้องกับกฎของท้องถิ่นในเรื่องการแบ่งกิจกรรมและหน้าที่ตามเพศ โครงการเหล่านี้นำไปสู่แผนการจัดการรายได้ให้แก่ผู้หญิง ซึ่งเป็นแผนที่ไร้ประสิทธิภาพ ผู้หญิงที่ยากจนจะได้รับวัว แพะ หรือจักรเย็บผ้าเพื่อให้พวกเธอกลายมาเป็นผู้ผลิตสินค้าเล็กๆ น้อยๆ หรือมีกิจการเล็กๆ ของตัวเอง
ใน Ahmedabad รัฐคุชราต สมาคม Self-Employed Women’s Association (SEWA) ที่ก่อตั้งมาตั้งแต่ทศวรรษ 1970 ได้จัดให้ผู้หญิงมีอาชีพ มีกิจการเล็กๆ ของตนเอง และเป็นผู้ผลิตรายย่อย มีการก่อตั้งสหกรณ์ของผู้หญิง ให้ผู้หญิงยากจนตั้งธนาคารของพวกเธอเองเพื่อฝากเงิน และบางครั้งก็มีการฝึกงาน SEWA ยึดคำสอนของท่านมหาตมคานธี และมีความสัมพันธ์กับองค์กรการค้าในท้องถิ่น พวกเขาถึงกับรวมกำลังให้ผู้หญิงออกไปประท้วงการคอร์รัปชั่นและความโหดร้ายของตำรวจ หลังจากมีกรณีที่ข้าราชการท้องถิ่นและเจ้าของร้านที่มีตำรวจหนุนหลัง พยายามขับไล่คนขายผักไม่ให้ขายของริมถนน SEWA ใช้การประท้วง การล็อบบี้ และการฟ้องร้องในชั้นศาลเพื่อยุติปัญหานี้ SEWA ได้ขยายขอบเขตการทำงานไปสู่กุลี และหญิงรับจ้างทำงานแบบได้ค่าแรงนับชิ้น ผลักดันให้พวกเธอต่อสู้กับพ่อค้าคนกลาง เรียกร้องค่าแรงเพิ่ม และต่อต้านการกดขี่จากภาครัฐ
เพราะ SEWA มีจุดประสงค์ต้องการให้ผู้หญิงยากจนสามารถดูแลช่วยเหลือตัวเองได้ จึงมีการจัดให้สมาชิกมีกลุ่มปรึกษา การประชุมมักเน้นให้ผู้หญิงตระหนักถึงปัญหาที่ภรรยาถูกสามีทุบตี หรือปัญหาสามีติดเหล้า ซึ่งเป็นปัญหาที่ผู้หญิงเหล่านี้สนใจ SEWA มีส่วนช่วยให้แรงงานหญิงได้รับสิทธิตามกฎหมาย ด้วยการแสดงให้เห็นว่าแรงงานหญิงสามารถได้รับการใส่ใจและสนับสนุนจากสังคมระดับใหญ่ขึ้นไป SEWA จึงเป็นองค์กรที่ก้าวหน้ากว่าองค์กรอื่นๆ
ในเชนไน Working Women’s Forum (WWF) ก็ใช้รูปแบบเดียวกันในการช่วยเหลือให้ผู้หญิงได้ทำการค้าขายเล็กๆ น้อย ๆ หรือเป็นผู้ผลิตสินค้าเล็กๆ น้อยๆ แต่ WWF ประสบความสำเร็จน้อยกว่า SEWA มาก WWF มีความผูกพันกับพรรคคองเกรสของท้องถิ่น ทำให้การจะไปชนกับตำรวจเหมือน SEWA เป็นเรื่องที่เป็นไปไม่ได้ ยิ่งเป็นไปไม่ได้ถ้าจะให้เผชิญหน้ากับเจ้าของที่ดิน หรือข้าราชการที่มีอิทธิพลในตลาด และ WWF ไม่พร้อมจะรณรงค์ให้ผู้หญิงตระหนักเรื่องปัญหาผู้ชายติดเหล้า การจ่ายสินสอดของผู้หญิง และความรุนแรงในครอบครัว
ทั้งสององค์กรมีความสนใจร่วมกันในเรื่องการผลักดันให้ผู้หญิงออกมาสู่ภาคส่วนของแรงงานที่ไม่เป็นทางการ แต่ไม่มีองค์กรใดที่มองไกลออกไป นั่นก็คือ การต่อต้านทัศนคติที่ทำให้ผู้หญิงที่ออกมาทำงานนอกบ้าน ได้รับค่าแรงหรือกำไรน้อยที่สุดในสายงานนั้นๆ อีกทั้งยังไม่ใช่งานที่เลี้ยงตัวได้
ถ้าต้องการให้แรงงานหญิงมีสิทธิเทียบเท่ากับแรงงานชาย อันดับแรก ต้องศึกษาขนบของท้องถิ่นที่ควบคุมผู้หญิงว่าในการจะหาเงินนั้น ผู้หญิงสามารถทำอะไรได้บ้าง รวมถึงทำได้เวลาใดและที่ใด ขั้นที่สอง องค์กรต้องช่วยสมาชิกตรวจสอบ และท้าทายข้อบังคับตามอุดมคติ ที่จำกัดกรอบการทำงานของผู้หญิง ขั้นสุดท้าย คือต้องก้าวไปให้พ้นจากสถานะทางเศรษฐกิจที่เป็นอยู่ และยืนยันว่าผู้หญิงก็สามารถเข้าสู่ภาคส่วนของแรงงานที่เป็นทางการได้
ประสบการณ์จากหญิงชนชั้นกลางของเชนไนแสดงให้เห็นว่า ข้อบังคับทางวัฒนธรรมเรื่องการจ้างงานหญิงได้รับการผ่อนปรนเมื่องานนั้นให้เสรีภาพและค่าตอบแทนดี แต่สำหรับหญิงชนชั้นแรงงานแล้ว ตราบเท่าที่ยังเป็นเช่นนี้ต่อไป การค้าขายจะไม่ช่วยให้พวกเธอและครอบครัวหลุดพ้นจากความยากจนไปได้
สรุป
บทความนี้เอาชีวิตแม่ค้าเชนไนไปวางในบริบทการจ้างงานในตลาดแรงงานที่มีการกีดกันทางเพศ ในยุคที่ความเป็นอยู่ของชนชั้นแรงงานมีความยากลำบากมากขึ้น วิถีชีวิตในสังคมเชนไนเป็นแบบผู้ชายเป็นใหญ่ และยังมีการถือตามแนวคิดนี้อย่างเคร่งครัด แม้จะมีการเปลี่ยนแปลงทางสังคมและเศรษฐกิจที่ผลักดันให้ผู้หญิงออกมาสู่ภาคแรงงาน และบางครั้งก็ต้องแข่งขันกับผู้ชายก็ตาม
ในด้านแรงงานผู้หญิงยังคงต้องเผชิญกับปัญหาการกีดกันทางเพศ ปัญหาเรื่องการทำให้ครอบครัวเสื่อมเสียเกียรติ ความขัดแย้งเหล่านี้มีผลกระทบต่อแม่ค้ามาก เพราะพวกเธอต้องทำงานในพื้นที่สาธารณะ อยู่ไกลจากบ้านและชุมชน ซึ่งเป็นที่ที่เธอสมควรจะอยู่ การทำมาค้าขายเล็กๆ น้อยๆ ทำให้ผู้หญิงอยู่ในฐานะที่คลุมเครือทางศีลธรรม และมีอันตรายเมื่อต้องรับมือกับคนขายของส่ง คนขนของ กระเป๋ารถเมล์ ตำรวจ
แต่แรงงานหญิงในเชนไนยอมรับทัศนคติการแบ่งแยกเพศที่กำหนดและตีกรอบพวกเธอ เวลาเดียวกัน พวกเธอก็แสดงความสามารถในการรับมือและสร้างกรอบพฤติกรรมขึ้นใหม่ เหตุผลที่ว่าเป็นการเสียสละตัวเองและยอมรับการทรมานตน เป็นการสนับสนุนความถูกต้องชอบธรรมที่พวกเธอฝ่าฝืนขนบสังคม ส่วนกลไกการใช้คนในที่สาธารณะทำหน้าที่ผู้ติดตาม (public chaperonage) และการดัดแปลงพื้นที่สาธารณะให้เป็นเหมือนบ้าน ทำให้ผู้หญิงสามารถทำงานในตลาดได้ โดยไม่ถูกกล่าวหาว่าไร้ยางอายและเป็นคนเลว
กระนั้นทั้งผู้หญิงและผู้ชายต่างก็ยึดถือทัศนคติการกีดกันทางเพศแบบเก่านี้อย่างเหนียวแน่น เพราะมันผูกติดกับทัศนคติการแบ่งแยกชนชั้น คนจนในเมืองไม่มีความหวังว่าสังคมจะเปลี่ยนแปลงไปในทางที่ดีขึ้น ซ้ำปัญหายังรุนแรงมากขึ้นจากการที่คนชนบทยังคงพากันอพยพเข้าสู่เมือง พวกเขายังยึดติดกับชนชั้นวรรณะ ใช้ระบบวรรณะเป็นตัววัดความเคารพจากผู้อื่นและความเคารพตัวเอง ความต่ำต้อยของสถานภาพผู้หญิงและการต้องพึ่งพาผู้ชาย ยังเป็นตัวชี้วัดสถานะที่สำคัญ แม้ว่าผู้หญิงที่ทำงานเสมียนหรือเลขานุการในออฟฟิศที่เป็นชนชั้นกลางและชนชั้นสูงจะไม่เคร่งครัดเรื่องนี้แล้ว แต่ผู้หญิงยากจนไม่เป็นเช่นนั้น ผู้หญิงยากจน ไม่มีชื่อเสียง เงินเดือนน้อย งานที่ทำก็ไม่ใช่การจ้างแบบถาวร เธอจึงไม่มีปัจจัยใดที่จะมาทำลายอคติทางสังคมและทัศนคติเรื่องเพศในกลุ่มชนชั้นแรงงานได้
NGO ที่ให้ความช่วยเหลือเรื่องความยากจนของผู้หญิงในอินเดีย แทบไม่สนใจอุดมคติและระบบสังคมที่ผู้ชายเป็นใหญ่ ทั้งที่ความเชื่อเช่นนี้ เป็นตัวจำกัดความสามารถในการทำงานหาเงินของผู้หญิง พวกเขาคิดแต่ว่า ถ้าต้องการให้ผู้หญิงมีเงินก็ต้องหางานให้พวกเธอทำ ส่วนพวกผู้ชายก็ง่ายมาก คือ แค่ยอมรับการแข่งขันในที่ทำงานให้ได้ รวมถึงจัดระเบียบในครอบครัวใหม่ก็พอ วิธีของ NGO ไม่ทำให้เกิดความเปลี่ยนแปลงในกลุ่มคนชั้นแรงงาน ผู้หญิงจะหางานแบบไม่เป็นทางการได้ก็จริง แต่พวกเธอจะไม่รู้สึกว่าตัวเองเท่าเทียมกับคนที่ทำงานมีเงินเดือนประจำ งานของพวกเธอได้ค่าตอบแทนน้อย และเป็นงานที่ไม่มีเกียรติ ผลก็คือ ทั้งผู้ชายและผู้หญิงยังเชื่ออยู่เหมือนเดิมว่า ผู้หญิงจะออกไปทำงานนอกบ้านได้ก็ต่อเมื่อครอบครัวจนมากๆ ไม่ใช่สิ่งที่ผู้หญิงอยากจะลุกขึ้นมาทำก็ทำได้ การจะลบทัศนคตินี้ ต้องเปิดช่องว่างทางเศรษฐกิจมากขึ้น ต้องให้ค่าชดเชยหรือค่าแรงแก่ผู้หญิงมากขึ้น เช่นเดียวกับที่กลุ่มผู้หญิงชนชั้นกลางและชนชั้นสูงได้รับ
***********************************************************************
1 งานวิจัยฉบับนี้เผยแพร่ครั้งแรกในปี ค.ศ.1971-1972 แต่ได้รับการปรับปรุงอีครั้งในปี 1986 เก็บข้อมูลภาคสนามในตลาดค้าปลีก 11 แห่งในเชนไนที่มีพ่อค้าแม่ค้า 955 คน และที่ตลาดขายส่งที่มีพ่อค้าชาย 380 คน ในการเก็บข้อมูลนาน 18 เดือน มีการสัมภาษณ์พ่อค้าแม่ค้าขายปลีก 249 คนและพ่อค้าขายส่ง 85 คน
2 โจฮันนา เลสซิงเกอร์ เป็นนักมานุษยวิทยา เธอทำงานในอินเดียใต้มาตั้งแต่ปี ค.ศ. 1971 เป็นผู้ช่วยวิจัยในแผนกมานุษยวิทยาที่วิทยาลัยบาร์นาร์ด มหาวิทยาลัยโคลัมเบีย และเป็นศาสตราจารย์พิเศษด้านมานุษยวิทยาที่มหาวิทยาลัยนิว แฮมป์เชอร์ หลังจากที่ศึกษาตลาดในเชนไน เธอก็ทำวิจัยเรื่องการจ้างแรงงานหญิงในโรงงานผลิตเสื้อผ้าเพื่อการส่งออกในเมือง และเรื่องชาวอินเดียอพยพในอเมริกา
3 Veera-Sanso, Penny. 1995. Community, Seclusion and Female Labour Force Participation in Madras, India. Third World Planning Review 17, no.2: 155-67.
แกรมชี่กับทฤษฎี Hegemony และ Ideology มัทนา เจริญวงศ์ : แปลและเรียบเรียง สาขาสื่อสารมวลชน คณะวิทยาการสารสนเทศ มหาวิทยาลัยมหาสารคาม หมายเหตุ : บทความชิ้นนี้เดิมชื่อการศึกษาสื่อมวลชน ด้วยทฤษฎีการครอบครองความเป็นใหญ่ทางอุดมการณ์ แปลและเรียบเรียงจากบทความชื่อ Theory of Hegemony and Ideology เขียนโดย Dr.Chad Raphael Santa Clara University
ทฤษฎีการครอบครองความเป็นใหญ่(Hegemony)แก่นของทฤษฎีการครองครองความเป็นใหญ่/การครอบครองความเป็นเจ้า (Hegemony) ก็คือ ทฤษฎีนี้พยายามจะอธิบายความสัมพันธ์ระหว่างความมีเสถียรภาพของอำนาจทางการเมือง และการควบคุมทางสังคมในสังคมทุนนิยมประชาธิปไตย ซึ่งในปัจจุบันประเทศส่วนใหญ่ของโลกล้วนเป็นสังคมลักษณะนี้ทั้งสิ้น เช่น ในประเทศสหรัฐอเมริกา, ประเทศส่วนใหญ่ในยุโรปตะวันตก ตลอดจนพยายามอธิบายการเกิดขึ้นของภาวะวิกฤติต่างๆ การเกิดสงครามโลก หรือแม้แต่สภาวะถดถอยทางเศรษฐกิจ
นักคิดต้นตำรับทฤษฎีนี้ คือ อันโตนิโอ แกรมชี่ ในปี ค.ศ. 1971 แกรมชี่ได้แสดงความเห็นว่า พลังอำนาจทางการเมืองในประเทศเสรีประชาธิปไตยที่แท้จริงไม่ได้ถูกแสดงผ่านรูปแบบที่รัฐบาลเป็นผู้ใช้อำนาจนั้น ในลักษณะของการจองจำนักโทษการเมืองในคุก, การสังหารผู้ประท้วงคัดค้าน
แต่พลังอำนาจทางการเมืองที่แท้จริงได้ถูกใช้ผ่าน "อุดมการณ์" (ideology) หรือ ทัศนคติ/มุมมองที่สำคัญในการมองโลก ซึ่งความคิดและสัญลักษณ์ต่างๆที่ประกอบขึ้นมาเป็นอุดมการณ์ โดยทั่วไปจะถูกกำหนดขึ้นมาโดยผู้ปกครอง ด้วยอำนาจที่ได้มาอย่างถูกต้องตามกฎหมายและ "อุดมการณ์"นี้เองที่เป็นตัวช่วยให้ผู้ปกครองสามารถปกครองพลเมืองของตนได้อย่างราบรื่น หรืออย่างน้อยที่สุดก็เป็นที่ยอมรับของพลเมือง (เป็นการยอมรับด้วยใจไม่ใช่ด้วยการบังคับ/ใช้กำลัง)
ในยุคเศรษฐกิจแบบศักดินา(ยุคกลางของยุโรป-ทาส คือ แรงงานที่จะต้องอุทิศแรงกายให้แก่เจ้าของที่ดินและมีชีวิตอยู่ภายใต้การกดขี่ของเจ้าของที่ดิน) ทาสจะถูกปกครองโดยชนชั้นศักดินา ขณะเดียวกันชนชั้นศักดินาก็จะถูกปกครองโดยกษัตริย์ ซึ่งในลักษณะสังคมแบบนี้ โครงสร้างทางการเมืองทั้งหมดและชุดความคิด(set of ideas) จะถูกสร้างขึ้นมาเพื่อใช้เป็นเครื่องมือในการปกครองทาสอย่างชอบธรรมตามกฎหมาย และเพื่อควบคุมดูแลทรัพย์สมบัติความมั่งคั่งของชนชั้นสูงและกษัตริย์
ชุดของความคิดหรืออุดมการณ์ในสังคมแบบนี้ ได้แก่ ความคิดที่ว่า "กษัตริย์ คือ ผู้ได้รับพรจากพระเจ้า " ดังนั้นจึงเป็นความชอบธรรมความถูกต้องที่กษัตริย์จะเป็นผู้ปกครอง แนวคิดนี้ในสมัยปัจจุบันอาจจะ "โบราณ" แต่ก็เป็นความคิดที่ช่วยให้คนสมัยก่อนปกครองสังคมได้ยาวนานนับศตวรรษ
แม้ว่าแกรมชี่จะได้รับแรงบันดาลใจหลักๆมาจากคาร์ล มาร์กซ์ แต่ทฤษฎีของแกรมชี่แตกต่างจากทฤษฎีมารก์ซิสต์แบบดั้งเดิมอย่างสิ้นเชิง
ทฤษฎีมาร์กซิสต์แบบดั้งเดิมมีความเชื่อว่า สังคมแต่ละสังคมจะเป็นเช่นไรขึ้นอยู่กับระบบเศรษฐกิจ กล่าวอีกนัยหนึ่งว่า เศรษฐกิจเป็นตัวกำหนดรูปแบบของสังคม
เศรษฐกิจ คือ ฐานของสังคม และเศรษฐกิจเป็นปัจจัยที่ส่งผลต่อโครงสร้างส่วนบน(superstructure) ซึ่งประกอบด้วย สถาบันทางการเมือง, สถาบันที่เกี่ยวข้องกับพลเมือง, วัฒนธรรมและความเชื่อ(1)
ตามแนวคิดของมาร์กซ์ เขาเชื่อว่าเศรษฐกิจเป็นตัวกำหนดพฤติกรรม ความคิดทางการเมืองและพื้นที่ทางวัฒนธรรมของประชาชนในสังคม ซึ่งเมื่อนำแนวคิดของมาร์กซ์ไปอธิบายสังคมศักดินา จะอธิบายได้ว่าความคิดทางการเมืองของพลเมืองที่เชื่อว่า กษัตริย์ คือ ผู้ได้รับพรจากพระเจ้า กษัตริย์จึงมีความชอบธรรมในการปกครองนั้นเป็นผลมาจากระบบเศรษฐกิจแบบศักดินาที่กษัตริย์และชนชั้นสูง คือ เจ้าของที่ดิน ที่ดิน คือ ทรัพย์สิน เป็นสถานที่ที่ทาสต้องมาเพาะปลูก มาทำให้ที่ดินงอกเงย มีค่าขึ้นมา ทว่าทาสไม่มีสิทธิ์เป็นเจ้าของหรือเก็บเกี่ยวผลประโยชน์จากแรงงานของตน
ในขณะที่แกรมชี่เห็นว่า "ชุดของความคิด" และสัญลักษณ์ที่ประกอบกันขึ้นมาเป็นอุดมการณ์ที่ใช้ในการปกครองเป็นปัจจัยที่มีพลัง และเป็นตัวกำหนดโครงสร้างของแต่ละสังคมเท่าๆกับปัจจัยเศรษฐกิจ แต่เรย์มอนด์ วิลเลี่ยม นักคิดชาวอังกฤษเห็นว่า ความสัมพันธ์ระหว่างโครงสร้างส่วนบนและส่วนล่างเป็นความสัมพันธ์ที่ยากจะระบุให้ชัดเจนว่าอะไรเป็นตัวกำหนดอะไร คือ ต้องพิจารณาด้วยเหตุผล เพราะทั้งสองต่างส่งผลกระทบและสร้างความเปลี่ยนแปลงซึ่งกันและกัน ดังนั้นทฤษฎีการครอบครองความเป็นใหญ่ จึงแตกต่างจากทฤษฎีมาร์ซิสต์แบบดั้งเดิม โดยเชื่อว่าสถาบันทางวัฒนธรรมและความคิด เป็นปัจจัยที่มีพลังในการขัดเกลามนุษย์ และเป็นตัวบอกว่ามนุษย์จะมีชีวิตอย่างไรต่อไป
จะเห็นได้ว่าในทัศนะของแกรมชี่ กลไกหรือพลังที่ใช้ในการควบคุมปกครองสังคมนั้นมีความสลับซับซ้อนมากกว่าที่มาร์กซ์คิด มาร์กซ์สนใจผู้ปกครองโดยนำชนชั้นปกครองไปผูกอยู่กับการเป็นเจ้าของปัจจัยการผลิต เช่น ใคร คือ เจ้าของโรงงาน, ที่ดิน, เครื่องจักร หรืออะไรก็ตามที่ใช้ผลิตผลผลิตได้
สำหรับมาร์กซ์ รัฐบาลและสถาบันทางสังคมต่างๆในสังคมทุนนิยมมีความเป็นอิสระจากเจ้าของปัจจัยการผลิตน้อยมาก รัฐบาลในมุมมองของมาร์กซ์ ก็คือ คณะกรรมการที่ทำหน้าที่จัดการแบ่งสรรผลประโยชน์ทั้งหมดให้ชนชั้นนำอย่างลงตัว
แต่แกรมชี่ไม่ได้มองว่าพลังในการปกครองสังคมจะผูกติดอยู่กับชนชั้นนำ (เจ้าของปัจจัยการผลิต) หรือชนชั้นใดชนชั้นหนึ่งเป็นการเฉพาะ แต่มองว่าสังคมจะถูกปกครองโดยคนกลุ่มหนึ่งในช่วงเวลาหนึ่งๆ พอช่วงเวลาผ่านไปก็เป็นไปได้ที่กลุ่มอื่นจะขึ้นมามีอำนาจแทน ดังนั้นในมุมมองของแกรมชี่ กลุ่มที่ทำหน้าที่ปกครองสังคม จะเรียกว่า "historical bloc" หรือกลุ่มประวัติศาสตร์
ลักษณะของ" historical bloc" คือ กลุ่มคนที่มาจากกลุ่มต่างๆไม่จำเป็นต้องเป็นชนชั้นใดชนชั้นหนึ่ง แต่มีผลประโยชน์ร่วมกัน และมีการแบ่งสรรอำนาจทางการเมืองกันได้ลงตัวในห้วงเวลาหนึ่ง (คือ เป็นกลุ่มผลประโยชน์ที่ตกลงกันได้ในช่วงเวลาหนึ่งๆ) เช่น กรณีการเกิดขึ้นของกลุ่มขวาใหม่ในสหรัฐอเมริกา ที่ช่วยให้รีพับลิกันได้รับชัยชนะทั้งในทำเนียบขาวและในวุฒิสภาในปี 1980 กลุ่มขวาใหม่เกิดจากการรวมตัวกันของคนหลายกลุ่ม(coalition of multinational corporations) อาทิ ชาวเมืองที่ต้องการให้ลดการเก็บภาษีลง กลุ่มคริสเตียนที่ค่อนข้างอนุรักษ์นิยม, แรงงานผิวขาวที่ไม่ชอบนโยบายของเดโมแครต อย่างไรก็ตามในปี 1992 บิล คลินตันก็สามารถสลายการรวมตัวกันของกลุ่มขวาใหม่นี้ได้ และทำให้เดโมแครตได้รับชัยชนะไปในที่สุด
แกรมชี่ให้คำจำกัดความของ "การครอบครองความเป็นใหญ่" ว่าเป็นกระบวนการที่ชนชั้นซึ่งมีบทบาทโดดเด่นในสังคมหรือชนชั้นที่เป็นคนจำนวนไม่มาก ใช้สถาบันทางสังคมบางสถาบัน เช่น สถาบันสื่อมวลชน(โดยอาศัยอภิสิทธิ์บางอย่างที่ทำให้เข้าถึงสถาบันเหล่านี้ได้) เป็นเครื่องมือในการธำรงไว้ซึ่งพลังทางการเมืองและเศรษฐกิจของกลุ่มตน โดยผ่าน "อุดมการณ์หลัก" ของสังคมนั่นเอง
ตามปกติ"อุดมการณ์หลัก"ของสังคมแต่ละแห่ง ก็คือ ชุดของแนวความคิดพื้นฐานที่จัดว่าเป็นสามัญสำนึกของพลเมืองในสังคมนั้นๆ ซึ่งอีกนัยหนึ่งก็คือ ร่องรอยของการจัดสรรอำนาจอย่างถูกต้องตามกฎหมาย "อุดมการณ์หลัก"ของสังคม ทำให้โครงสร้างของอำนาจดูราวกับว่าเป็นเรื่องธรรมชาติ เรื่องปกติธรรมดา หรือ เป็นสิ่งที่หลีกเลี่ยงไม่ได้ เพราะฉะนั้นจึงเป็นเรื่องปกติเช่นกันที่ "อุดมการณ์หลัก"จะถูกท้าทายเป็นระยะ (เพราะตามความเชื่อของแกรมชี่ อุดมการณ์เป็นสิ่งที่ถูกสร้างขึ้น เพื่อรักษาอำนาจเดิมให้คงไว้ เมื่อถูกสร้างขึ้น ไม่ได้มีอยู่เอง จึงเป็นเรื่องธรรมดา ที่ต้องถูกท้าทายด้วยอุดมการณ์ใหม่ๆจากกลุ่มอื่นที่แสวงหาอำนาจเช่นกัน)
ตัวอย่างของอุดมการณ์หลักในสังคม เช่น
1. "ความยากจนเป็นเรื่องธรรมดา" แต่ข้อเท็จจริงในอดีตก็มีหลายสังคมที่จัดสรรผลประโยชน์ความมั่งคั่งให้เท่าเทียมกันอย่างเป็นธรรม ดังนั้นคนส่วนใหญ่ของประเทศจึงไม่จำเป็นต้องยากจน
2. "เราไม่มีทางไปต่อกรกับรัฐบาลหรือข้าราชการได้หรอก" แต่จำนวนที่ประชาชนลุกขึ้นมาฟ้องร้องรัฐบาลก็มีไม่น้อย
3. "คนดำฉลาดน้อยกว่า และขี้เกียจมากกว่าคนผิวขาว คนผิวขาวจึงต้องเป็นนายเพื่อคอยควบคุมการทำงาน แต่ข้อเท็จจริงทางประวัติศาสตร์ ก็คือ ทาสผิวดำนั้นทำงานหนักและทำงานได้นานกว่าคนผิวขาว ซึ่งเป็นนาย มิหนำซ้ำยังไม่มีหลักฐานใดบ่งชี้ว่ามีเชื้อชาติใดเฉลียวฉลาดกว่าเชื้อชาติอื่น
4. "คนเอเชียอ่อนน้อมถ่อมตัว จึงไม่มีทางเป็นผู้นำที่ดีได้" แต่ข้อเท็จจริงก็คือ คนเอเชียก็ปกครองประเทศของตนเองได้ก่อนที่คนผิวขาวจะขึ้นฝั่งมาประเทศเขาเสียอีก
5. "อเมริกาเป็นแดนแห่งโอกาสที่เท่าเทียม" แต่หลายคนกลับเริ่มต้นโอกาสของตนในสลัม ขณะที่หลายคนเริ่มต้นโอกาสจากแมนชั่นสุดหรู
อย่างไรก็ตาม "อุดมการณ์"ที่ถูกใช้เป็นเครื่องมือในการปกครอง จะมีหลักสากลอยู่ กล่าวคือ เป็นอุดมการณ์ที่พยายามทำให้พลเมืองเชื่อว่า "ผลประโยชน์ที่คนบางกลุ่มได้รับเป็นผลประโยชน์ของทุกคน" เช่น นโยบายที่บอกว่าจะเก็บภาษีคนรวยน้อยลง เพื่อให้คนรวยนำเงินมาลงทุนและสร้างงานให้คนว่างงานในสังคม เราจะทราบได้อย่างไรว่า คนรวยเหล่านั้นนำเงินไปสร้างงานจริง และเราจะทราบได้อย่างไรว่างานแต่ละตำแหน่งนั้นต้องใช้เงินลงทุนเท่าไร
สิ่งเหล่านี้แกรมชี่เชื่อว่า เป็นผลมาจากการทำงานของ"กลไกทางอุดมการณ์" ซึ่งได้ผลกว่าการใช้"กลไกอำนาจรัฐ" เข้าบังคับโดยตรง โดยมีเป้าหมายเพื่อรักษาไว้ซึ่งอำนาจของกลุ่มตน อำนาจเหล่านี้จะมีประสิทธิผลมากที่สุดเมื่อไม่ได้ใช้ผ่านการอบรมสั่งสอนที่เปิดเผย หรือการเซ็นเซอร์อย่างเป็นทางการ แต่ใช้ผ่านกระบวนการสร้างความเชื่อ ค่านิยม และมุมมองในการมองโลกของบุคคล ดังนั้น"อุดมการณ์"ในความหมายของแกรมชี่ จึงแตกต่างไปจากอุดมการณ์ในความหมายทั่วไปๆ
การสร้างและการแพร่กระจายอุดมการณ์เป็นกระบวนการที่ซับซ้อน ในแง่นี้สถาบันวัฒนธรรมจะมีบทบาทสำคัญมาก ในฐานะที่เป็นผู้สร้างมุมมองในการมองโลกที่สำคัญแก่พลเมืองของสังคม นอกเหนือจากสถาบันครอบครัว องค์กรศาสนา และสถาบันสื่อสารมวลชน
บทบาทของสื่อมวลชนในมุมมองของทฤษฎีการครอบครองความเป็นใหญ่ นักทฤษฎีสำนักนี้มักจะมองว่า บทบาทหลักของสื่อมวลชนไม่ได้ทำตัวเป็น"สุนัขเฝ้าบ้าน" เฝ้าติดตามตรวจสอบการทำงานของรัฐบาล แต่มักจะค้ำจุนรัฐบาลทุนนิยมด้วยการพยายามขจัดมุมมองที่ว่า เรามีความแตกต่างทางชนชั้น ข่าวสารในสื่อมักจะถูกขัดเกลาซ้ำแล้วซ้ำเล่า จากอุดมการณ์ของผู้ปกครองในสังคมทุนนิยมประชาธิปไตย เช่น การนำเสนอข่าวสารเกี่ยวกับนักการเมืองระดับสูง ความร่วมมือระหว่างผู้นำภาคธุรกิจ และความเป็นมิตร สมานฉันท์ระหว่างกลุ่มทางสังคมและชนชั้นต่างๆ
Daniel Hallin ศึกษาการใช้อุดมการณ์ระหว่างสงครามเย็น เพื่อหาคำตอบว่าทฤษฎีการครอบครองความเป็นใหญ่สามารถนำมาปรับใช้กับสื่อมวลชนได้อย่างไร และพบว่าหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 เป็นต้นมา สหรัฐอเมริกาใช้กลไกอุดมการณ์ทำงานโดยแสดงให้ชาวโลกเห็นว่า นาทีนี้โลกกำลังเป็นสนามสู้รบระหว่าง"โลกเสรี" และลัทธิอันตรายอย่าง "คอมมิวนิสต์"ที่กำลังแผ่อิทธิพลไปทั่วโลกภายใต้การนำของโซเวียต มุมมองเช่นนี้ช่วยทำให้คำว่า "สันติภาพ" หรือ "ความสงบสุข" ซึ่งมักจะถูกสหรัฐอเมริกาใช้อ้างอิงการกระทำของตน เมื่อเข้าไปรุกล้ำ/แทรกแซงอธิปไตยของชาติอื่น เป็นเรื่องสมเหตุสมผล
นับแต่ปี 1945 เป็นต้นมา สหรัฐอเมริกาพาประเทศต่างๆ (แน่นอนว่ามากที่สุดเท่าที่จะชักจูง หรือบังคับทางอ้อมได้)เข้าสู่ระบบทุนนิยมเสรีโลกที่สหรัฐเป็นผู้นำทั้งทางการเมืองและเศรษฐกิจ นอกจากนี้ "สงครามเย็น" ยังทำให้ชาวอเมริกันตระหนักและเชื่อมั่นในภาวะความเป็นผู้นำโลกของประเทศตน ความเชื่อเช่นนี้ได้แพร่กระจายไปทั่วประเทศอย่างรวดเร็ว และช่วยให้ชาวอเมริกันยอมรับการตัดสินใจของรัฐบาลได้อย่างง่ายดาย อาทิ
การเรียกเก็บภาษีในอัตราที่สูงขึ้นเพื่อใช้เป็นค่าประกันชีวิตทหารอเมริกันที่ถูกส่งไปรบที่เกาหลี, เวียดนาม และประเทศอื่นๆ ภาพภยันอันตรายจากคอมมิวนิสต์ที่คุกคามใกล้เข้ามาอย่างเกินจริง ยังทำให้รัฐบาลสามารถปกปิดนโยบายต่างประเทศ, นโยบายทางการทหารจำนวนมาก ให้เป็นความลับจากสื่อมวลชนและประชาชนได้อย่างชอบธรรม ภายใต้ข้ออ้างว่าเพื่อความมั่นคงของประเทศ
นอกจากนี้ Hallin ยังศึกษาเนื้อหาข่าวสงครามเวียดนามที่ออกอากาศทางโทรทัศน์ระหว่างปี1960-1979 รวมทั้งข่าวสหรัฐอเมริกาเข้าแทรกแซงทางการเมือง และทางการทหารบรรดาประเทศในอเมริกากลาง อาทิ เอลซัลวาดอร์ นิคารากัว ซึ่งเกิดขึ้นระหว่างปี1980-1989 แล้วพบว่า หลังสงครามเวียดนามสิ้นสุดลง พลังอำนาจของอุดมการณ์ว่าด้วย "สงครามเย็น" ก็อ่อนแรงลงด้วย เนื่องจากชนชั้นนำเริ่มตั้งคำถามวิพากษ์วิจารณ์นโยบายต่างประเทศของสภาคองเกรสอย่างเผ็ดร้อน แต่รัฐบาลก็ยังคงใช้อุดมการณ์ดังกล่าวต่อไป
ในปี 1980-1989 นักข่าวต่างพากันรายงานว่า รัฐบาลนายเรแกนเรียกร้องให้กองกำลังสหรัฐเข้าแทรกแซงประเทศในกลุ่มอเมริกากลาง ข้อเรียกร้องดังกล่าวถูกนำเสนอในลักษณะที่ชอบธรรม เมื่อยกเหตุผลว่าขณะนั้นคิวบาซึ่งปกครองประเทศด้วยระบอบคอมมิวนิสต์ และสหภาพโซเวียตกำลังมีอิทธิพลเหนือดินแดนดังกล่าว มาประกอบการรายงานข่าว
ทัศนะคติในการรายงานข่าวดังกล่าวเป็นมุมมองเดียวกันกับสภาคองเกรส แต่นักข่าวยังตอกย้ำทัศนคตินี้ให้ชัดเจนขึ้นด้วยการรายงานข่าว โดยใช้แหล่งข่าวรัฐบาลและชนชั้นนำทางการเมืองมาเป็นผู้แสดงความคิดเห็น อภิปรายโต้เถียงกันในประเด็นการแทรกแซงที่เกิดขึ้น โดยเฉพาะวิธีการจัดการและรักษาอำนาจในต่างประเทศของสหรัฐให้มีประสิทธิผลมากที่สุด อาทิ การนำเสนอว่าจะนำการเลือกตั้งตามระบอบประชาธิปไตยเข้ามาสู่ภูมิภาคนี้ได้อย่างไร และการแสวงหาพันธมิตรทางการทหาร ขณะที่ตีพิมพ์เนื้อหาข่าวเกี่ยวกับความเห็น ท่าทีของพลเมืองอเมริกันที่ไม่เห็นด้วยกับนโยบายดังกล่าวน้อยมาก
Hallin แสดงความเห็นว่า เหตุการณ์ที่อเมริกากลางแสดงถึงกรอบความคิดที่สหรัฐอเมริกา และโซเวียตมีต่อประเทศโลกที่สามผ่านกลไกอุดมการณ์ว่าด้วยสงครามเย็น กล่าวคือ ประเทศโลกที่สาม ไม่ต่างอะไรกับเวทีต่อสู้ช่วงชิงผลประโยชน์ระหว่างสหรัฐอเมริกากับสหภาพโซเวียต เป็นสนามที่ผู้นำโลกใช้เพื่อสำแดงพลังอำนาจเหนืออีกฝ่ายหนึ่ง ดังนั้นเนื้อหาข่าวในมุมท้องถิ่น อาทิ รัฐบาลใหม่ที่สหรัฐเข้าไปแทรกแซงนี้ จะจัดการปัญหาความไม่เท่าเทียมกันทางสังคมที่เป็นสาเหตุหลักของการต่อสู้ดิ้นรนอย่างไร ความปรารถนาของชาวท้องถิ่นที่อยากปลดแอกประเทศตน จากการครอบครองของกองทัพสหรัฐ ภายหลังจากตกอยู่ภายใต้จักรวรรดินิยมสหรัฐในเวลาไม่กี่ปี ฯลฯ จึงแทบจะไม่มีปรากฏให้เห็น
เช่นเดียวกับการรายงานข่าวของประเทศกำลังพัฒนาส่วนมาก ข่าวเกี่ยวกับกลุ่มประเทศอเมริกากลาง มีแนวโน้มจะถูกนำเสนอในลักษณะที่ดินแดนแห่งนี้ปราศจากประวัติศาสตร์ เป็นสถานที่ที่เกิดความขัดแย้งซึ่งเต็มไปด้วยความซับซ้อนยากยิ่งจะเข้าใจ และละเลยการกล่าวถึงชนพื้นเมือง เจ้าของประเทศที่แท้จริง
กรอบความคิดลักษณะนี้ย่อมปฏิเสธประวัติศาสตร์ที่เคยเกิดขึ้นก่อนหน้านี้ ประวัติศาสตร์ซึ่งสหรัฐอเมริกาเป็นผู้สนับสนุนให้ตระกูลเพียงหยิบมือ ทว่ามีฐานะร่ำรวยขึ้นปกครองเอลซัลวาดอร์และนิคารากัว ความละโมบของคนกลุ่มนี้เป็นชนวนปะทุให้เกิดการกบฏในเวลาต่อมา แนวคิดเกี่ยวกับสงครามเย็นจึงเป็นเครื่องมือที่ทำให้มหาอำนาจทั้งสองประเทศใช้เพื่อแสวงหาผลประโยชน์ ภายใต้ข้ออ้างว่าเข้าไปแทรกแซงการเมือง เศรษฐกิจในประเทศด้อยพัฒนา ป่าเถื่อน เพื่อนำความศิวิไลซ์ไปมอบให้
Tod Gitlin นำทฤษฎีการครอบครองความใหญ่มาปรับใช้กับการศึกษาเนื้อหาข่าวภายในประเทศ โดยศึกษาเนื้อหาข่าวโทรทัศน์ของ CBS ในปีค.ศ. 1980 และในหนังสือพิมพ์ News York Times ซึ่งรายงานข่าวเกี่ยวกับกลุ่มเคลื่อนไหวทางสังคมของนักศึกษาในสหรัฐที่เรียกตนเองว่า Students for a Democratic Society (SDS) (2) ในระยะแรกองค์กร SDS ได้เคลื่อนไหวทางการเมืองในหลายประเด็นด้วยกัน อาทิ เรื่องสิทธิพลเมืองของชาวอเมริกัน-อัฟริกัน แต่หลังจากนั้นเยาวชนกลุ่มนี้ก็หันไปทุ่มเท อุทิศตนให้กับการชุมนุมประท้วงต่อต้านสงครามเวียดนาม ในปี 1968 กลุ่ม SDS เดินขบวนประท้วงรัฐบาลสหรัฐที่ยังคงดื้อแพ่งส่งทหารไปรบในสงครามเวียดนามที่ถนนกลางนครชิคาโก การประท้วงครั้งนี้จบลงด้วยรัฐบาลสั่งให้กำลังตำรวจเข้ากวาดล้างและทำร้ายผู้เดินขบวน ด้วยไม้กระบองและแก๊สน้ำตา ภาพดังกล่าวแพร่ออกไปทั่วประเทศผ่านจอโทรทัศน์
Gitlin เห็นว่า ขบวนการทางสังคมที่มีเป้าหมายชัดเจนว่า ต้องการต่อต้านประท้วงนโยบายรัฐและขัดต่อผลประโยชน์ของชนชั้นนำ( elites) เช่น กลุ่ม SDS นั้น ถูกสื่อมวลชนลดคุณค่าเป้าหมายที่แท้จริงลงไป ด้วยการลดความสำคัญหรือแก่นแท้ที่อยู่ในสาร(message) ซึ่งกลุ่ม SDS สื่อสารออกมา ตลอดจนบั่นทอนความเห็นอกเห็นใจ ความเข้าใจจากสาธารณะชนในฐานะที่เป็นนักต่อต้านที่กล้าท้าทายอำนาจรัฐ
Gitlin เชื่อมั่นว่า มีวิธีการต่างๆมากมายที่นักข่าวใช้ในการรายงานข่าวการเดินขบวนประท้วง การชุมนุมต่อต้าน จะโดยตั้งใจหรือไม่รู้ตัว ดังนี้
1. การทำให้ภาษา (ทั้งวัจนะภาษาและอวัจนภาษา) และเป้าหมายของขบวนการเคลื่อนไหวทางสังคมไม่มีความสำคัญ
2. การแบ่งแยกอย่างชัดเจน ด้วยการเสนอว่าสมาชิก SDS ทุกคนเป็นพวกนิยมความรุนแรงอย่างสุดขอบ
3. รายงานโดยเน้นไปที่รอยร้าวภายในขบวนการ
4. เพ่งความสนใจไปที่จุดเล็กๆ เรื่องเล็กน้อย เช่น แสดงให้เห็นว่าพฤติกรรมของผู้เดินขบวนประท้วง เป็นพฤติกรรมที่เบี่ยงเบนไปจากบรรทัดฐานของสังคม , ผู้มาชุมนุมประท้วงไม่ได้อยู่ในฐานะตัวแทนของสาธารณะชน หรือเสนอวาทะ กิริยาท่าทางของผู้เดินขบวน ในทางที่ยั่วยุให้สาธารณะชนโกรธเคือง
5. บิดเบือนจำนวนผู้เข้าร่วมประท้วงให้น้อยลง เพื่อสะท้อนนัยะว่าไม่มีความสำคัญ ไม่มีความหมาย ไม่ใช่เรื่องของคนส่วนใหญ่
6. บิดเบือนผลของการเคลื่อนไหวต่อต้านว่าไร้ค่า ไม่มีผลใดๆทั้งสิ้น
7. เน้นการนำเสนอภาพลักษณ์ผู้ประท้วงในลักษณะที่ผูกติดอยู่กับความรุนแรงเท่าที่จะเป็นไปได้
8. ทำให้ข้อเรียกร้องและป้ายข้อความต่อต้าน กลายเป็นเรื่องที่ขัดต่อ หรือไม่ได้รับรองอย่างถูกต้องตามกฎหมาย เช่น การเรียกผู้ประท้วงขณะเดินขบวนว่า "กลุ่มที่เรียกขานกันว่าขบวนมาร์ชเพื่อสันติภาพ" หรือแสดงให้เห็นว่า บทบาทของผู้ประท้วงนั้น เป็นบทบาทที่แต่งตั้งสถาปนาตนเองขึ้นมาเป็นผู้นำชุมชน เป็นต้น
Gitlin พบว่าบ่อยครั้งที่สื่อมวลชนนำเสนอข่าวเกี่ยวกับขบวนการ SDS ในลักษณะเดียวกับการรายงานข่าวอาชญากรรม แม้ว่ารัฐธรรมนูญสหรัฐในขณะนั้นจะรับรองสิทธิพื้นฐานของพลเมือง พลเมืองสามารถยื่นอุทธรณ์ให้รัฐบาลแก้ไขปรับปรุงนโยบาย ที่รู้สึกว่าตนถูกปฏิบัติอย่างไม่ยุติธรรมได้ รวมทั้งให้สิทธิในการแสดงความคิดเห็นได้อย่างเสรี
นอกจากนี้ เนื้อหาด้านลบส่วนใหญ่ยังเป็นผลมาจากสื่อมวลชน มีแนวโน้มในการนำเสนอข่าวโดยเน้นไปที่ตัวเหตุการณ์ มากกว่าให้ความสำคัญกับสถานการณ์ บริบทแวดล้อม, เน้นความขัดแย้งที่เกิดขึ้นมากกว่าข้อตกลง, รายงานข้อเท็จจริงที่เกิดขึ้นโดยอิงความคืบหน้าของเหตุการณ์ มากกว่าจะอธิบายเหตุการณ์ที่เกิดขึ้น และอ้างอิงพึ่งพาแหล่งข่าวจากฝ่ายรัฐบาลเป็นส่วนใหญ่
Gitlin ยังแสดงให้เห็นว่า เนื้อหาข่าวในสื่อมวลชนเข้าไปเปลี่ยนแปลงขบวนการทางสังคม (social movement) โดยใช้ประสบการณ์ในฐานะที่เป็นผู้นำนักศึกษาในขบวนการ SDS มาแสดงให้เห็นภาพการขับเคลื่อนของขบวนการทางสังคม ที่อิงแอบอยู่กับเนื้อหาข่าวที่ปรากฏในสื่อมวลชน ไม่ว่าจะเป็นเรื่องการสรรหาสมาชิกใหม่ การกระตุ้นให้สาธารณชนสนใจมุมมองความคิดของพวกเขา ตลอดจนการกระทำของกลุ่มและการทำให้ผู้กำหนดนโยบายหันมารับฟัง
เขาพบว่าเนื้อหาในข่าว มีอิทธิพลต่อการเลือกสมาชิกของกลุ่มมาทำหน้าที่ในฐานะโฆษกกลุ่ม และทำให้ผู้นำทางการเมืองกลายเป็นบุคคลมีชื่อเสียง เมื่อสิ่งเหล่านี้เกิดขึ้น แทนที่จะสนใจว่าขบวนการทางสังคมนี้มีเหตุผลอย่างไร ความสนใจก็เปลี่ยนไปอยู่ที่ในบรรดาผู้นำขบวนการ ใครจะพูดจาดุเด็ดเผ็ดมันกว่ากัน การได้ไปปรากฏอยู่ในเนื้อหาสื่อมวลชนบ่อยๆเหมือนจะทำให้ได้รับอภิสิทธิ์อื่นๆตามไปด้วย แม้ว่าการให้สัมภาษณ์สื่อมวลชนในทางปฏิบัติ จะได้ประสิทธิผลที่น้อยกว่าการออกไปจัดกิจกรรมภายนอกที่ไม่มีสื่อมวลชนมาทำข่าว เช่น การออกไปเคาะประตูให้ข่าวสารณรงค์ตามบ้านเรือนทีละหลังๆ ก็ตามที
นายทุนผู้ให้การสนับสนุนและคนอื่นๆ ก็ยังชอบใช้ความสนใจจากสื่อมวลชนมาเป็นวิธีหนึ่งในการวัดผลกระทบ หรือความสำเร็จของขบวนการทางสังคม ดังนั้นเนื้อหาในสื่อมวลชนจึงสามารถขัดเกลาอัตลักษณ์(identity)ของกลุ่มที่เกิดขึ้นได้ในท้ายที่สุด เนื่องจากสมาชิกของกลุ่มค่อยๆเปลี่ยนตัวเองให้มีสีสันเพื่อดึงความสนใจ ให้ได้มาซึ่งชื่อเสียง การยอมรับจากสื่อมวลชน ซึ่งส่งผลต่อการดึงสมาชิกใหม่ๆมาเข้าร่วมขบวนการอีกทอดหนึ่งด้วย
นอกจากนี้ Gitlin ยังตั้งข้อสังเกตเกี่ยวกับภาวะการพึ่งพิงเนื้อหาในสื่อมวลชนว่า ขบวนการทางสังคมบางกลุ่มที่มีจำนวนสมาชิกไม่มาก มักจะพึ่งพาเนื้อหาในสื่อมวลชนสูง เพื่อเผยแพร่มุมมองทัศนะของตน เพราะไม่สามารถระดมประชาชนจำนวนมากให้มาเดินขบวนต่อต้านหรือวิ่งเต้นล็อบบี้รัฐบาลได้ ขบวนการทางสังคมเหล่านี้มักจะออกแบบเครื่องแต่งกาย ริ้วขบวนให้"ขึ้นกล้อง"และ"น่าดึงดูด" เพื่อเอาเรียกความสนใจจากสื่อมวลชน
ขณะเดียวกันขบวนการทางสังคมที่มีสมาชิกสนใจเข้าร่วมมาก มีเป้าหมายทางสังคมที่กว้างขวาง มักจะใช้สื่อมวลชนเป็นช่องทางหาสมาชิกใหม่ๆมาเข้าร่วมขบวนการ และเอาชนะใจประชาชนจากโปรแกรมกิจกรรมการเคลื่อนไหวของตน ตัวอย่างที่ดีและร่วมสมัยในกรณีหลังนี้ ก็คือ กลุ่มเคลื่อนไหวที่ทำงานด้านสิ่งแวดล้อม และรณรงค์จัดการปัญหาอย่างหลากหลายตั้งแต่ระดับโลกจนถึงพื้นที่บางพื้นที่ อาทิ ปัญหาโลกร้อน การเกิดฝนกรด ไปจนถึงภัยอันตรายต่างๆที่คุกคามสิ่งมีชีวิตบนโลก ซึ่งต้องการความร่วมมือจากประชาคมโลกทั้งหมด เป็นต้น
ส่วนขบวนการทางสังคมที่ต้องการแก้ไขปัญหาสังคม ในเชิงปฏิรูปมากกว่าต้องการการเปลี่ยนแปลงในเชิงปฏิวัติ มักจะดูราวกับสามารถเข้าไปควบคุมเนื้อหาในสื่อมวลชน และได้รับความยุติธรรมจากสื่อมวลชนมากกว่า กล่าวโดยสรุปก็คือ สื่อมวลชนจะรายงานข่าวขบวนการทางสังคม ที่แสดงออกว่ามีจุดมุ่งหมายกระตุ้นให้ประชาชน หันมาสนใจปัญหาเรื่องใดเรื่องหนึ่งอย่างเฉพาะเจาะจง มากกว่ารายงานข่าวขบวนการทางสังคมที่มีจุดมุ่งหมายในการท้าทายหรือทวนกระแสทุนนิยม
ข้อจำกัดของทฤษฎีการครอบครองความเป็นใหญ่
ข้อวิพากษ์ทฤษฎีการครอบครองความเป็นใหญ่ประการหนึ่งก็คือ การถกเถียงในประเด็นที่นักวิชาการสาย Hegemony เชื่อว่า พลังของขบวนการทางสังคมมีรากฐานมาจากการเมือง และการเป็นส่วนหนึ่งของเนื้อหาข่าวในสื่อมวลชน เนื่องจากนักวิชาการบางคนเห็นว่าทฤษฎี Hegemony มักจะมองพลเมืองในลักษณะที่เป็นกลุ่มที่จัดตั้งขึ้น เพื่อทำกิจกรรมในลักษณะท้าทายอำนาจรัฐ(ขบวนการทางสังคม) และมีพลังที่ประกอบขึ้นจากองค์ประกอบหลายส่วน โดยที่สื่อมวลชนเข้ามามีอิทธิพลต่อการเข้าเป็นสมาชิก และลดคุณค่าความสำคัญของขบวนการลง ทั้งๆที่หลายครั้งขบวนการทางสังคมมักจะเรียนรู้วิธีการที่จะปรับวิธีการต่อสู้ตัวเอง เข้าหาพลังอำนาจของเศรษฐกิจระบบทุนนิยมและรัฐบาล หรือปิดกั้นไม่ให้สาธารณะชนเข้ามามีส่วนร่วมในวาทกรรม(discourse)ที่เกิดขึ้น
นอกจากนี้ ยังมีประเด็นถกเถียงเรื่องแนวคิดที่นักทฤษฎี Hegemony แบ่งแยก"การปฏิรูป" ออกจาก "การปฏิวัติ"อย่างชัดเจน ทั้งๆที่ขบวนการทางสังคมที่มีเป้าหมาย ไม่ว่าจะปฏิรูปหรือปฏิวัติ ต่างมีความสัมพันธ์กันอยู่และเป็นความสัมพันธ์ที่ต้องพิจารณาด้วยเหตุผลเป็นกรณีๆไป รวมทั้งการศึกษาเนื้อหาข่าวในสื่อมวลชนโดยปราศจากการยืดหยุ่น ขาดการพิจารณาว่า ในหลายกรณีนักเคลื่อนไหวทางสังคมในฐานะที่เป็นส่วนหนึ่งของผู้ส่งสาร ได้เรียนรู้ธรรมชาติของข่าว วิธีการรายงานข่าว และรู้จักใช้กลยุทธ์เฉพาะตัวในการส่งสาร เพื่อกระตุ้นให้นักข่าวสนใจเนื้อหาสารของตนโดยไม่ได้สูญเสียอัตลักษณ์และเป้าหมายแรกเริ่มของตนเองแต่อย่างใด เช่น กลุ่มกรีนพีซที่ใช้กลยุทธ์ในการสื่อสารได้อย่างมีประสิทธิผล ทำให้สื่อมวลชนหันมาสนใจกิจกรรมรณรงค์ของตนอย่างมีประสิทธิภาพ อาทิ เรื่องการล่าปลาวาฬที่ผิดกฎหมาย การตัดต้นไม้เก่าแก่ในป่าแคลิฟอร์เนียเหนือ การตั้งเตาเผาขยะและกลบฝังขยะมีสารพิษในชุมชนคนผิวสีซึ่งมีรายได้ต่ำ เป็นต้น
ส่วนจุดบอดอื่นๆในการนำทฤษฎี Hegemony มาปรับใช้กับการศึกษาสื่อมวลชน ได้แก่ กรณีที่ผู้ศึกษามักมองความสัมพันธ์ระหว่าง ระบบเศรษฐกิจและสถาบันสื่อมวลชนไปในทางลบ โดยที่ในบางกรณีอาจจะไม่ได้เป็นเช่นนั้น ดังนั้นจึงต้องพึงระลึกไว้ว่า เราใช้ทฤษฎีเป็นเครื่องมือที่พยายามอธิบายบทบาทที่แท้จริง และบทบาทที่ควรจะเป็นของสื่อมวลชนในสังคมประชาธิปไตย ไม่ใช่อธิบายหน้าที่ของข่าว โดยไม่ได้ให้ข้อเสนอแนะหรือวิสัยทัศน์ในการเสนอข่าวที่ควรเป็นภายใต้ระบอบประชาธิปไตย
++++++++++++++++++++++++++++++
อ้างอิง
(1) โครงสร้างส่วนบนของสังคมมาจากแนวคิดที่เชื่อว่า สังคมและการจัดรูปองค์กรต่างๆพัฒนาขึ้นมาอย่างเป็นระบบ แต่นักคิดแต่ละคนก็มีความคิดพื้นฐานที่ต่างกันออกไป ตามแนวคิดของคาร์ล มาร์กซ์ โครงสร้างส่วนบนของสังคม คือ สถาบันทางกฎหมาย, สถาบันทางสังคม วัฒนธรรมและการเมือง โดยที่มีโครงสร้างทางเศรษฐกิจทำหน้าที่เป็นโครงสร้างส่วนล่างหรือฐานให้กับสังคมนั้นๆ (โครงสร้างส่วนล่างในแนวคิดของมาร์กซ์ สำคัญกว่าโครงสร้างส่วนบน เพราะเป็นตัวกำหนด ( determining )ว่าสังคมจะเป็นไปในรูปแบบใด
(2) SDS เป็นกลุ่มเคลื่อนไหวทางสังคมที่เกิดจากการรวมตัวของเหล่านิสิตนักศึกษาและหนุ่มสาวอเมริกันในระหว่างปี ค.ศ. 1960-1969 มีบทบาทโดดเด่นอย่างมากในการต่อต้านสงครามเวียดนาม
+++++++++++++++++++++++++++++
หมายเหตุ : คำว่า Hegemony ซึ่งคุณมัทนา เจริญวงศ์ แปลว่า การคอบครองความเป็นใหญ่ หรือ ครอบครองความเป็นเจ้า นั้น อาจจะไม่เหมาะสม เพราะให้ความรู้สึกในเชิงบังคับควบคุมมากไป ("เป็นใหญ่" "เป็นเจ้า")
กรัมชี่ใช้ศัพท์ภาษาอิตาลี 2 คำ สับเปลี่ยนกัน สำหรับ hegemony คือ egemonia กับ direzione สลับกัน (เป็นส่วนใหญ่ แน่นอนไม่ใช่ทั้งหมด เพระเขาเองมีความไม่แน่นอน ในการให้ความหมาย egemonia เหมือนกัน) ซึ่ง direzione หมายถึง lead, direct "นำ" ซึ่งเข้ากับไอเดียเรื่อง hegemony (เวลาแปลงานของเลนินที่ใช้คำว่า rukuvodstvo ซึ่งแปลเป็นภาษาอังกฤษว่า hegemony (อย่าลืมว่ากรัมชี่ ยืม-ดัดแปลงไอเดียเรื่อง hegemony มาจากการวิวาทะของชาวพรรครัสเซีย) จะแปลเป็นอิตาลีว่า direzione คือ lead, direct (ดูการอธิบายเรื่องเหล่านี้ของ Quintin Hoare ผู้แปล Prison Notebooks ในฉบับพิมพ์ของ International Publishers หน้า55)
บทความจาก http://www.midnightuniv.org/midnight2545/document9615.html
ความหมาย Ethnicity ในการศึกษา Ethnography
นฤพนธ์ ด้วงวิเศษ **********************************
>พัฒนาการทางประวัติศาสตร์
คำว่า Ethnography ในทางมานุษยวิทยา สามารถพิจารณาได้ 2 ลักษณะคือ ethnography ที่เป็นงานเขียน (ethnographic writings) กับที่เป็น วิธีการศึกษา(fieldwork) ซึ่งทั้งสองส่วนนี้มีความสัมพันธ์ซึ่งกันและกัน กล่าวคือวิธีการเก็บข้อมูลทางชาติพันธุ์ซึ่งอาศัยการสังเกต สอบถาม และคลุกคลีกับคนกลุ่มต่างๆอย่างใกล้ชิด ได้นำไปสู่การเขียนงานซึ่งต้องอาศัยกรอบความคิดทฤษฎีในการอธิบายและตีความ งานเขียนทางมานุษยวิทยากับวิธีการศึกษาจึงเป็นสิ่งที่ถูกกำกับด้วย Theory อย่างใดอย่างหนึ่ง(1)
Ethnography ทั้งสองลักษณะข้างต้น มีนัยยะสำคัญต่อการศึกษาทางมานุษยวิทยา เพราะ การเขียนและการศึกษาทางชาติพันธุ์เป็นเพียงส่วนหนึ่งของการอธิบายวัฒนธรรม นอกเหนือจากนี้ ยังมีสาระสำคัญส่วนอื่นที่นักมานุษยวิทยาไม่ควรมองข้าม นั่นคือการศึกษาเชิงเปรียบเทียบ และ เงื่อนไขที่แวดล้อมการศึกษานั้น(2) ซึ่งเป็นสิ่งจำเป็นต่อการสร้างองค์ความรู้ สิ่งที่ชัดเจนอย่างหนึ่งต่อการเขียนงานทางชาติพันธุ์ ก็คือ เป็นการเขียนเรื่องราวที่เกี่ยวกับมนุษย์บางกลุ่มบางพวก ที่มีชีวิตอยู่ในสถานที่และช่วงเวลาเฉพาะ ช่วงใดช่วงหนึ่ง
ในระยะเริ่มแรกของการเขียนงานชาติพันธุ์ในช่วงศตวรรษที่ 19 กระทำภายใต้กลุ่มนักบวชเผยแพร่ศาสนา นักเดินทาง นักผจญภัย นักสำรวจ นักเขียน และกลุ่มทหาร นักมานุษยวิทยาคนแรกที่เริ่มการศึกษา และเขียนงาน ethnography คือ Louis Henry Morgan ซึ่งเขียนเรื่อง The League of the Ho-de-no-sau-nee or Iroquois ในปี ค.ศ.1851 งานเขียนดังกล่าวมีความสำคัญใน 2 เรื่อง คือ 1) เป็นความพยายามที่จะอธิบายโครงสร้างและการจัดระเบียบสังคมจากมุมมองของชาวดินเดียนเผ่า Iroquois และ 2) เป็นการให้พื้นฐานการศึกษาทางมานุษยวิทยาที่ใช้แนวคิดทฤษฎีในการอธิบายสังคมวัฒนธรรม(3)
ในช่วงเวลาต่อมา มีความพยายามที่จะสร้างระเบียบวิธีวิจัยในการศึกษาเก็บข้อมูลทางชาติพันธุ์มากขึ้น โดยในปี ค.ศ.1874 E.B.Tylor ได้เขียนตำราเรื่อง Notes and Queries ออกเผยแพร่ Tylor ได้รับความช่วยเหลือจาก James Frazer การศึกษาชาติพันธุ์จึงเริ่มมีระเบียบแบบแผน ถึงแม้ว่าในระยะแรกจะไม่มีการยอมรับมากนัก แต่ในการใช้แนวคิดทฤษฎีเพื่ออธิบายสังคมวัฒนธรรม เกิดขึ้นอย่างเข้มข้น และมีกรอบชัดเจน จนถึง ปี ค.ศ.1880 การศึกษาของ Frank Cushing ได้ทำให้การศึกษาชาติพันธุ์ก้าวกระโดดไปอย่างรวดเร็ว เมื่อ Cushing ศึกษาชาวอินเดียนเผ่า Zuni โดยอธิบายระบบความเชื่อเกี่ยวกับจักรวาลวิทยาของคนกลุ่มนี้อย่างละเอียด แต่เมื่อCushing เสียชีวิตไปในปี ค.ศ.1899 การศึกษาในแนวทางนี้จึงไม่มีการสืบทอด
จนถึงสมัยของ Franz Boas การศึกษาชาติพันธุ์ในช่วงทศวรรษ 1890 มีลักษณะเป็นการใช้ผู้ช่วย หรือคนที่สามารถเป็นตัวกลางระหว่างนักมานุษยวิทยา กับคนพื้นเมืองได้ การศึกษาดังกล่าวได้รับการถ่ายทอดและฝึกฝนอยู่ในกลุ่มวิชามานุษยวิทยาแห่งมหาวิทยาลัย Columbia ซึ่งให้ความสำคัญกับเรื่องการถ่ายทอดประสบการณ์ความทรงจำของคน มากกว่าจะลงไปเก็บข้อมูลในพื้นที่โดยตรง(4) วิธีการศึกษาจึงเป็นการอธิบายประวัติศาสตร์ของชาติพันธุ์ ซึ่งเป็นลักษณะเฉพาะของมานุษยวิทยาในอเมริกา การศึกษาดังกล่าวนี้ถูกวิจารณ์ว่า ลดทอนความสำคัญของการเก็บข้อมูลภาคสนาม และไม่ให้สำคัญกับทฤษฎีอื่นๆ นอกเหนือจากเรื่องวิวัฒนาการ (5)
เมื่อกลับมาพิจารณาการศึกษาของอังกฤษ ก็จะพบว่า การแบ่งแยกนักมานุษยวิทยา 2 กลุ่ม ระหว่างพวก armchair theorist กับ พวกทำงานสนามกำลังสิ้นสุดลง ในช่วงทศวรรษที่ 1890 เมื่อการศึกษาวิจัยของ Frank Gillen ซึ่งลงไปเก็บข้อมูลของชาวเผ่าอะบอรินจิ้นในออสเตรเลีย ได้ให้ความสำคัญทั้งงานภาคสนามและการใช้ทฤษฎีอย่างชัดเจน(6) วิธีการศึกษาดังกล่าวได้รับการยอมรับอย่างเป็นแบบแผน และมีอิทธิพลต่อการศึกษาของ Malinowski ในช่วงที่เขาไปเก็บข้อมูลในปาปัวนิวกินีใน ปี ค.ศ.1914 ซึ่งวิธีการศึกษาของเขาได้พัฒนาไปจากวิธีของ Cushing อย่างมาก ทั้งการเรียนรู้ภาษาพื้นเมือง และเข้าใจชีวิตด้านต่างๆของคนพื้นเมือง ซึ่งต่อมาได้กลายเป็นกรอบความคิดแนว Functionalism ในทางมานุษยวิทยา (7)
ในช่วงต้นทศวรรษที่ 20 A.R. Radcliffe-Brown เข้ามามีอิทธิพลต่อการศึกษาทางชาติพันธุ์ เมื่อเขาได้ชี้ให้เห็นความสัมพันธ์ระหว่าง วิธีวิจัยทางชาติพันธุ์ กับเรื่องผลรับของวิธีวิจัยดังกล่าว ในช่วงทศวรรษที่ 1940 การศึกษาทางชาติพันธุ์ ส่วนใหญ่ยังคงเป็นเรื่องการสร้างคำอธิบายและการสร้างทฤษฎี แต่ยังไม่มีการตระหนักถึงเงื่อนไขของการศึกษานั้นว่าเป็นอย่างไร หรือวิธีวิจัย และทฤษฎีที่สร้างขึ้นมานั้น เกิดขึ้นภายใต้เงื่อนไขอะไร อย่างไรก็ตาม ความสนใจเรื่องเงื่อนไขต่างๆเริ่มปรากฎชัดเจนในช่วงที่มีวิกฤตการณ์ด้านสิ่งแวดล้อม การสนใจในเรื่องภูมิภาค ประวัติศาสตร์ และระบบสังคมโลกในช่วงทศวรรษที่ 60 เป็นต้นมา
หัวใจสำคัญของการศึกษามานุษยวิทยาอย่างหนึ่งก็คือการศึกษาเชิงเปรียบเทียบ สิ่งนี้ได้ทำให้การศึกษาชาติพันธุ์พัฒนาไป 2 ลักษณะ คือ 1) การให้ความสนใจเรื่องความแตกต่างทางวัฒนธรรม และ2) การพิจารณาความเปลี่ยนแปลง และแนวโน้มของการที่จะเปลี่ยนไปจากเดิม เงื่อนไขดังกล่าวนี้ยังสัมพันธ์กับเรื่องกรอบความคิดทฤษฎีที่นักมานุษยวิทยาใช้ ซึ่ง เป็นไปลักษณะที่ว่า พื้นที่ และคนกลุ่มใดถูกอธิบายด้วยความคิดชุดใด ซึ่งการศึกษาชาติพันธุ์ในช่วงปัจจุบันได้เคลื่อนไปสู่ความสนใจเรื่อง โลกทัศน์และความคิดของคนพื้นเมืองมากขึ้น กล่าวคือ เป็นความพยายามที่จะเข้าใจว่าคนเหล่านั้นคิดอย่างไร รู้สึกอย่างไร ในโลกที่เขามีชีวิตอยู่ (8)
วิธีวิจัยทางชาติพันธุ์ซึ่งนักมานุษยวิทยาลงไปเก็บข้อมูลนั้น ได้สร้างมุมมอง 2 ลักษณะ คือ 1)นักมานุษยวิทยาในฐานะเป็นผู้เก็บรวบรวมข้อมูล สังเกต และบันทึกเรื่องราวต่างๆ และ 2) นักมานุษยวิทยาในฐานะเป็นผู้ตั้งคำถาม และเจรจาเพื่อให้ได้สิ่งที่ต้องการจะรู้ ซึ่งจะต้องมีการคัดเลือกว่า จะรู้จากใคร จากสิ่งใด จะถามเรื่องใด เพื่อสิ่งใด ในส่วนนี้คือส่วนที่เป็นทัศนคติของนักมานุษยวิทยา ตรงข้ามกับทัศนคติของคนพื้นเมือง(9) ฉะนั้นอาจกล่าวได้ว่า นักมานุษยวิทยาคือผู้ควบคุมวิธีการที่จะได้ข้อมูลมา ทั้งวิธีสังเกต การจดบันทึก การตั้งคำถาม และเลือกคนที่จะตอบคำถาม เพื่อให้สอดคล้องกับแนวคิดทฤษฎีที่มีอยู่ในใจ การบันทึกข้อความในระหว่างการสัมภาษณ์ ซึ่งจะเป็นการบันทึกสั้นๆ แต่เมื่อนำกลับมาเขียนใหม่ นักมานุษยวิทยาจะอธิบายความเพิ่มเติม จนกลายเป็นข้อมูลขนาดยาว บันทึกสั้นๆ(10)ยังมีลักษณะเป็น บันทึกเพื่อความจำ อาจเป็นคำบางคำ วลีบางวลีเพื่อให้นักมานุษยวิทยาจำได้ว่าเรื่องที่สัมภาษณ์พูดถึงสิ่งใด การบันทึกข้อมูลและความจำในภาคสนามจึงเป็นสิ่งที่สัมพันธ์กับการเขียน และเงื่อนไขของการเขียนในแต่ละครั้ง (11)
อาจกล่าวได้ว่าเอกสารที่สำคัญของนักมานุษยวิทยา ก็คือ บันทึกภาคสนาม(fieldnotes) และงานเขียนทางชาติพันธุ์(ethnographic writing) การศึกษาและการสร้างองค์ความรู้ของนักมานุษยวิทยาจึงเกิดขึ้นบนการตีความ อธิบายความ และการสร้างคำอธิบายเชิงทฤษฎีบนพื้นฐานของ บันทึกภาคสนาม งานเขียนทางชาติพันธุ์จึงมีลักษณะเป็น “งานวรรณกรรม” เชิงวิพากษ์ที่มีต่อเรื่องชาติพันธุ์ ประเด็นดังกล่าววนี้ได้รับการถกเถียงอย่างกว้างขวางในช่วงทศวรรษที่ 80 (12) ซึ่งเป็นหัวเลี้ยวหัวต่อในการเขียนงานทางชาติพันธุ์ เมื่อ “การเขียน” ถูกอธิบายว่าเป็นรูปแบบหนึ่งของการ representation งานเขียน และเงื่อนไขของการเขียน จึงเป็นสิ่งที่นักมานุษยวิทยาช่วง postmodernism ตั้งคำถามเกี่ยวกับการศึกษาทางชาติพันธุ์ (13)
ประเด็นสำคัญ ต่อการศึกษาก็คือ การตั้งคำถามเกี่ยวกับ Modernity เนื่องจากสิ่งนี้เป็น meta-narrative ในการศึกษาทางชาติพันธุ์ Englund และ Leach14 ตั้งคำถามว่า วาทกรรมเกี่ยวกับความทันสมัยมีผลต่อการเขียนงาน ethnography อย่างไร โดยเฉพาะการพูดถึงเรื่อง ความแตกร้าว (rupture)ในวัฒนธรรม ประเด็นดังกล่าวนี้เป็นสิ่งที่ท้าทายวิธีศึกษาแบบ realist ethnography ซึ่งเชื่อในความจริงแท้ของข้อมูลที่ใช้ศึกษา แต่ในช่วงทศวรรษที่ 80 การศึกษาได้เปิดประเด็นเกี่ยวกับเรื่องความแตกร้าว หรือความไม่ลงรอยกันบางอย่างในทางวัฒนธรรม เมื่อบรรยากาศแบบ postcolonial ได้ทำลายอำนาจศูนย์กลางที่ชาวยุโรปเคยสร้างไว้ก่อนหน้านั้น
การศึกษาทางมานุษยวิทยาที่ผ่านมา ได้ตกอยู่ใต้กรอบความคิดกระแสหลัก โดยเฉพาะเรื่องความไม่สมบูรณ์ของมนุษย์ในการจัดการกับคนอื่นๆและสิ่งแวดล้อม ความคิดดังกล่าวนี้ได้รับการอธิบายในวิชาสังคมวิทยาอย่างแพร่หลายตั้งแต่ต้นศตวรรษที่ 20 เช่น คำอธิบายของ Max Weber, Emile Durkheim ซึ่งเชื่อในระบบเหตุผล และการขัดเกลามนุษย์ไปสู่สิ่งที่สมบูรณ์ ความเชื่อนี้มีลักษณะเป็น ความทั้งเกลียดทั้งรักในธรรมชาติของความเป็นมนุษย์ เพราะในด้านหนึ่งมนุษย์ยังไม่สมบูรณ์ และขาดตกบกพร่อง ในขณะที่อีกด้านหนึ่ง มนุษย์ก็ใฝ่ฝันถึงสิ่งสวยงามต่างๆ แบบอุดมคติ(15) ความขัดแย้งในตัวเองนี้ คือลักษณะของ Modernity ซึ่งแทรกอยู่ในการอธิบายสังคมของมนุษย์
ในโลกปัจจุบัน พบว่า ความทันสมัยเป็นความคิดที่แตกต่างหลากหลาย และมีอยู่ทุกหนทุกแห่ง นอกจากนั้น ลักษณะของความทันสมัยก็มิใช่การเดินเป็นสู่ความก้าวหน้า หรือเดินไปสู่สิ่งที่สมบูรณ์ที่สุดเพียงอย่างเดียว แต่ความทันสมัยอาจถูกอธิบายสลับกับ ปรากฏการณ์ของแม่มด เรื่องราวศิลปะ หรือการเมือง เรื่องราวเกี่ยวกับความทันสมัยจึงเป็นเรื่องราวเฉพาะของสังคมวัฒนธรรม ซึ่งมีแตกต่างกันในแต่ละพื้นที่ (particular modernities) การเข้าใจความหมายของ Modernity จึงเป็นการเข้าใจบริบทและเงื่อนไขทางสังคมวัฒนธรรมของมนุษย์ในแต่ละแห่ง ซึ่งในพื้นที่เดียวกันอาจมีหลายนิยามความหมาย และเชื่อมโยงเกี่ยวข้องกัน (16)
ความคิดเรื่อง Modernity ของตะวันตกยังให้ความสำคัญกับเรื่อง Individuality หรือความเป็นปัจเจกบุคคล การศึกษาทางชาติพันธุ์ที่ให้ความสนใจเรื่องปัจเจกบุคคล จึงเป็นการศึกษาที่ได้อิทธิพลความคิดเรื่อง modernity แต่การตีความปัจเจกบุคคลในฐานะเป็น ตัวมนุษย์เริ่มมีการอธิบายว่า ความเป็นปัจเจกของมนุษย์ในแต่ละวัฒนธรรมมีทั้ง การเป็นคนๆหนึ่ง และการเป็น “บุคคล” ที่มีสถานภาพทางสังคม ซึ่งการได้สิ่งเหล่านี้มามีความสัมพันธ์กับ ความเชื่อและค่านิยมในแต่ละแห่ง
อะไรคือ Ethnicity (17)
ก่อนถึงทศวรรษที่ 70 คำว่า Ethnicity มีการพูดถึงในการศึกษาทางมานุษยวิทยาน้อยมาก และยังไม่มีการอธิบายความหมายอย่างชัดเจน จนถึงกลางทศวรรษที่ 70 คำๆนี้ก็เริ่มมีความสำคัญในทางทฤษฎีมานุษยวิทยา โดยเฉพาะในช่วงของการเปลี่ยนผ่านจากยุคสมัยอาณานิคม และการเคลื่อนไหวทางการเมืองของชนกลุ่มน้อยในประเทศอุตสาหกรรม ช่วงเวลาดังกล่าวได้ก่อให้เกิดการถกเถียงเกี่ยวกับนิยามความหมายของคำว่า Ethnicity ซึ่งเกี่ยวข้องกับเรื่องราวทางการเมือง การเปลี่ยนแปลงและความขัดแย้งทางสังคม การแสวงหาอัตลักษณ์ ความสัมพันธุ์ระหว่างเชื้อชาติ การสร้างความเป็น “ชาติ” และการแทรกซึมทางวัฒนธรรม
เท่าที่ผ่านมา แนวคิดทฤษฎีที่เกี่ยวข้องกับการศึกษา Ethnicity ประกอบด้วย 3 แนวคิดที่สำคัญ คือ
1) Objectivist Theory กรอบความคิดนี้ได้อธิบาย ลักษณะทางชาติพันธุ์ของมนุษย์ว่าเป็นสิ่งที่มีจริง มีตัวตน และจับต้องได้ ความมีจริงนี้เน้นความสำคัญของเหตุผลทางชีววิทยาซึ่งเป็นต้นตอ หรือเป็นรากฐานของการสร้างลักษณะทางชาติพันธุ์ เช่น สีผิว สีผม สีตา ความสูงต่ำ รูปร่างและอวัยวะของร่างกายที่แตกต่างกัน กรอบความคิดดังกล่าวนี้ อธิบายเผ่าพันธุ์ของมนุษย์ว่ามีลำดับขั้นของวิวัฒนาการ ความเป็นกลุ่ม หรือเป็นเผ่า ของมนุษย์จะถูกอธิบายว่าเป็นสิ่งที่ถูกคัดเลือกโดยธรรมชาติ เช่น คนที่มีสายเลือดเดียวกัน หมายถึงเป็นเผ่าเดียวกัน ในทางสังคมวิทยาได้ใช้แนวคิดนี้อธิบายเรื่องสังคมของญาติพี่น้อง ซึ่งคนที่มีสายเลือดเดียวกันจะถูกเลือกให้อยู่ในกลุ่ม(18)
ความคิดที่ให้ความสำคัญกับสายเลือดและเผ่าพันธุ์ เกิดขึ้นจากสมมติฐานที่ว่ามนุษย์มีสัญชาตญาณโดยกำเนิด และโดยธรรมชาติที่จะเลือกลุ่มโดยพิจารณาจากเงื่อนไขทางชีววิทยา หรือ การเป็นเผ่าเดียวกัน เป็นสิ่งที่ถูกกำหนดมาแล้วโดยธรรมชาติ( primordialism ) คำอธิบายในทำนองนี้ถูกวิจารณ์อย่างมาก โดยเฉพาะเรื่องการสร้างกลุ่มทางสังคม เพราะการเกิดกลุ่ม หรือการเป็นพวกเดียวกันไม่จำเป็นต้องมีสายเลือดเดียวกันเสมอ แนวคิดนี้ได้รับความนิยมในหมู่นักมานุษยวิทยาประเทศรัสเซีย ซึ่งเชื่อว่าความเป็นชาติพันธุ์เป็นสิ่งที่ตกทอดมาจากธรรมชาติและสายโลหิต (19)
2) Cultural Morphologyในช่วงปลายทศวรรษที่ 60 การพัฒนาอุตสาหกรรมได้ทำให้กลุ่มชาติพันธุ์ในที่ต่างๆถูกมองว่ากำลังถูกทำลาย หรือกำลังสูญสิ้นความเป็นเผ่าพันธุ์ เนื่องจากการเข้าไปคุกคามของสินค้าและทุนนิยม การศึกษาทางชาติพันธุ์ในช่วงเวลานี้จึงหันมาสนใจเรื่องกระบวนการเปลี่ยนแปลง ที่เกิดจากการสร้างชาติ การพัฒนาประเทศ และการแทรกซึมทางวัฒนธรรม ดังเช่นคำอธิบายเรื่อง melting pot ในสหรัฐอเมริกา อย่างไรก็ตามในช่วงกลางทศวรรษที่ 70 คำว่า “Ethnicity” ถูกอธิบายใหม่ว่า เป็นโครงสร้างทางวัฒนธรรมที่มีอยู่ในสังคม โครงสร้างนี้คือตัวกำหนดความเป็นชาติพันธุ์ ซึ่งได้แก่ ภาษา ศาสนา และลักษณะทางชีววิทยา
คำอธิบายนี้ทำให้สังคมกลายเป็นที่รวมตัวของกลุ่มต่างๆที่มีโครงสร้างทางชาติพันธุ์แตกต่างกัน กลุ่มแต่ละกลุ่มจะมีเอกลักษณ์เฉพาะไม่เหมือนกัน ซึ่งกลุ่มแต่ละกลุ่มจะมีวิธีทางการเมืองเพื่อที่จะสร้างความสัมพันธ์กับกลุ่มอื่นๆ หรือสร้างอัตลักษณ์ของกลุ่ม ความคิดดังกล่าวนี้ เติบโตมาจากแนวทฤษฎี Functionalism ซึ่งพยายามที่จะจัดการกับชาติพันธุ์ในกรอบโครงสร้างการเมือง และให้คุณค่ากับผู้นำชาติพันธุ์ในการต่อสู้ทางการเมืองด้วยเอกลักษณ์ทางวัฒนธรรม ผู้นำเหล่านี้จะกลายเป็นสัญลักษณ์ หรือเป็นตัวแทนของกลุ่ม ความหมายของชาติพันธุ์จึงเป็นสิ่งที่เปลี่ยนแปลงไปตามการต่อสู้ของผู้นำภายในขอบเขตพรมแดนทางการเมืองและเศรษฐกิจ20
3) Postmodernismการศึกษาของ Fredrik Barth21 ในปีค.ศ.1969 มีการนิยามความหมายของ Ethnicity ว่า คำอธิบายที่เปลี่ยนแปลงมาต่อเนื่อง ได้จัดจำแนกมนุษย์ ให้อยู่ในรูปลักษณ์ที่เป็นข้อสรุปตายตัวแบบกว้างๆ ซึ่งสังคมของมนุษย์เหล่านี้ จะเป็นเพียงสังคมที่ทำหน้าที่ในการปกป้องรักษาเอกลักษณ์ของตัวเองไว้ โดยมองไม่เห็นการคิดสร้างสิ่งอื่นๆในทางวัฒนธรรมเลย ข้อวิจารณ์ของ Barth นำไปสู่การคิดทบทวนการศึกษาทางชาติพันธุ์ โดยเฉพาะประเด็นเรื่องการสร้างความสัมพันธ์ทางสังคมระหว่างกลุ่มต่างๆ ในบริบททางการเมือง ซึ่งมีความไม่คงที่ และมีลำดับชั้นที่ต่างกัน
คำอธิบาย และการตีความ Ethnicity ในทำนองนี้ เชื่อว่า กลุ่มชาติพันธุ์ เป็นเพียงกลุ่มที่ถูกสร้างขึ้นเพื่อที่จะต่อรอง หรือประนีประนอมไกล่เกลี่ย กับอัตลักษณ์ที่ซับซ้อนของตัวเอง ซึ่งการต่อรองนี้มีทั้งในส่วนที่เป็นความคิดของคนในกลุ่ม และสิ่งที่สังคมภายนอกหยิบยื่นให้ ทั้งสองสิ่งนี้มีการแลกเปลี่ยนผ่านวาทกรรมที่ไม่หยุดนิ่ง ความเป็นเผ่าพันธุ์ของมนุษย์จึงเป็นสิ่งที่ “ถูกสร้าง”
ขึ้นอาจกล่าวได้ว่า การศึกษาทางชาติพันธุ์ในช่วงทศวรรษที่ 70 เป็นต้นมา มีลักษณะสำคัญ 2 ประการ คือ 1) ให้ความสนใจเกี่ยวกับการสร้างนิยามความหมาย และความไม่คงที่ของสิ่งเหล่านี้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งการให้ความสำคัญกับวิธีคิดของมนุษย์แต่ละกลุ่มแต่ละเผ่า และการปะทะสังสรรค์ทางสังคมในระดับต่างๆ ตั้งแต่ชุมชน ท้องถิ่น ไปจนถึงระดับโลกซึ่งกลุ่มชาติพันธุ์มีวิธีสร้างอัตลักษณ์ผ่านสิ่งเหล่านี้แตกต่างกันไป และ 2) ตั้งคำถามเกี่ยวกับการก่อรูปร่างของเครือญาติและสายตระกูลในทางชาติพันธุ์ซึ่งไม่จำเป็นต้องมีแบบแผนเดียว
ความหมายของ Race และ Racism
ความคิดเรื่องเชื้อสายเผ่าพันธุ์(race) เกิดขึ้นในช่วงที่ชาวตะวันตกแผ่ขยายอำนาจเข้าไปรุกราน หรือสำรวจ ดินแดนอื่นๆตั้งแต่ศตวรรษที่ 15 เป็นต้นมา ความคิดดังกล่าวนี้เป็นสิ่งใหม่ แตกต่างไปจากความคิดแบบ ethnocentrism ซึ่งเกิดขึ้นมาก่อนหน้านั้น(22) กล่าวคือ ความคิดเรื่อง Race เป็นการอธิบายว่า มนุษย์มิใช่มีแค่เพียง กลุ่มเรา หรือกลุ่มเขา อีกต่อไป หากแต่มีหลากหลายกลุ่ม แตกต่างกันตามเชื้อสายเผ่าพันธุ์ และในการแบ่ง หรือจัดประเภทเผ่าพันธุ์นี้มีเงื่อนไขทางชีววิทยาและมีนัยยะทางการเมือง ซึ่งมนุษย์บางเผ่า อาจถูกจัดให้อยู่ในเผ่าพันธุ์ที่ต่ำต้อย หรือไม่มีค่าอื่นใด การแบ่งเผ่าพันธุ์จึงเป็นเรื่องของความไม่เท่าเทียมกัน และกลายเป็นสิ่ง “จริงแท้” เป็นสิ่งที่ธรรมชาติให้มา และไม่ต้องตั้งคำถาม(23)
ความหมายของ “เผ่าพันธุ์สายเลือด” เป็นสิ่งที่จัดระเบียบความคิดของมนุษย์ให้สำนึกว่า ตนเองเป็นผลผลิตทางธรรมชาติ ซึ่งมีวิวัฒนาการสืบสายมาจากคนรุ่นก่อน การยึดมั่นเผ่าพันธุ์เป็นสาระ ยังเกี่ยวข้องกับเรื่องราวทางการเมืองตั้งแต่ระดับชุมชนไปจนถึงรัฐชาติ หรือประเทศชาติ อย่างไรก็ตาม ก่อนหน้าที่จะมีสำนึกเรื่องเผ่าพันธุ์ สังคมมนุษย์ในแต่ละแห่งเคยมีความคิดเกี่ยวกับเรื่อง Caste หรือการแบ่งชนชั้นมาเป็นเวลานานแล้ว นอกจากนั้น ยังพบว่า ทาส ยังเป็นคนที่ต่ำต้อยที่สุดในทางสังคม ซึ่งคนที่เป็นทาส จะมีชะตากรรมผูกติดอยู่กับผู้เป็นนาย และผู้ปกครอง ซึ่งเมื่อเกิดความคิดแบ่งแยกเผ่าพันธุ์ซ้อนขึ้นมา คนที่เป็นทาสที่มาจากบางเผ่าพันธุ์ก็ยังคงเป็นคนที่ถูกกีดกันอยู่เหมือนเดิม โดยเฉพาะทาสผิวดำที่ตกเป็นแรงงานให้ชาวยุโรปในช่วงศตวรรษที่ 15-19 (24)
ในศตวรรษที่ 18 ความคิดเรื่องแบ่งเผ่าพันธุ์ ได้ถูกผนวกเข้ากับกฎเกณฑ์ทางวิทยาศาสตร์ ที่อธิบายความแตกต่างทางร่างกาย เผ่าพันธุ์มนุษย์จึงถูกแบ่งออกเป็น 5 ประเภท คือ 1)เผ่า Caucasian 2) เผ่า Mongolian 3) เผ่า Ethiopian 4) เผ่า American และ5) เผ่า Malayan การแบ่งเผ่าดังกล่าวนี้มาจากความคิดของ Johann Friedrich Blumenbach ในปี ค.ศ.1795 ซึ่งมีอิทธิพลต่อการศึกษาทางมานุษยวิทยาในช่วงศตวรรษที่ 19 เป็นอย่างมาก โดยเฉพาะการถกเถียงระหว่างความคิด 2 กลุ่มระหว่างกลุ่มที่เชื่อว่ามนุษย์มีจุดกำเนิดต่างกัน กับกลุ่มที่คิดว่ามนุษย์ไม่ว่าจะเป็นสายพันธุ์ใดล้วนมีกำเนิดเดียวกัน(25)
ในปี ค.ศ.1977 นักชีววิทยาชื่อ Stephen Jay Gould ได้ศึกษาวิจัยเกี่ยวกับความคิดของ Samuel Morton ผู้ที่เชื่อว่าคนผิวขาวฉลาดที่สุด และพบว่า การตรวจวัดความแตกต่างทางเผ่าพันธุ์ของมนุษย์ขึ้นอยู่กับเงื่อนไข 2 ประการ คือขนาดรูปร่างสัดส่วน กับ ความสามารถทางอารมณ์และความรู้สึก(26) เงื่อนไขดังกล่าวนี้นำไปสู่คำอธิบายของ Franz Boas ในการแยกปัจจัยทางเผ่าพันธุ์ ออกจากเรื่องของภาษา และวัฒนธรรม การศึกษาของ Boas ได้ชี้ให้เห็นความลำเอียงของชาวยุโรป และเน้นให้เห็นว่า วัฒนธรรมของเผ่าพันธุ์อื่นๆก็มีประวัติศาสตร์ของตัวเองซึ่งไม่จำเป็นต้องเป็นแบบเดียวกับชาวผิวขาว การศึกษาของ Boas ได้กลายเป็นการต่อต้านความคิดของการแบ่งเผ่าพันธุ์ เช่น การเหยียดสีผิวของนาซี และพยายามที่จะเรียกร้องให้เห็นคุณค่าของชาวพื้นเมือง ซึ่งได้รับการสนับสนุนอย่างกว้างขวางในช่วงทศวรรษที่ 50
ในทศวรรษที่ 60 ความสนใจของนักมานุษยวิทยา เปลี่ยนมาสู่เรื่องแนวคิดเกี่ยวกับ Race ซึ่งมีการต่อต้านความคิดที่แบ่งแยกมนุษย์อย่างมีอคติ และไม่เท่าเทียมกัน ทั้งนี้มีการชี้ให้เห็นว่าแนวคิดเรื่องเผ่าพันธุ์นี้ ถูกกำหนดด้วยเงื่อนไขทางชีววิทยา ซึ่งส่วนใหญ่เป็นสิ่งที่อยู่นอกเหนือความเข้าใจ หรือมองไม่เห็น เช่นประเภทของเม็ดเลือด หรือเอ็นไซม์ สิ่งเหล่านี้มีความหลากหลายและซับซ้อนมากในตัวมนุษย์แต่ละคน ซึ่งไม่อาจแบ่งแยกได้ว่า สายพันธุ์มนุษย์กลุ่มใดจะมีเม็ดเลือดชนิดที่ดีที่สุด ด้วยเงื่อนไขเหล่านี้ เอกลักษณ์ทางเผ่าพันธุ์จึงไม่ใช่สิ่งสอดคล้องกับการจัดประเภทตามกรอบวิทยาศาสตร์ (27)
ตั้งแต่ทศวรรษที่ 60 เป็นต้นมา ความรู้สึกเรื่องความไม่เท่าเทียมกันทางเผ่าพันธุ์ของมนุษย์เป็นสิ่งที่แผ่ปกคลุมไปทั่วโลก นักมานุษยวิทยาบางกลุ่มเคยกล่าวว่า “เผ่าพันธุ์” ของมนุษย์ไม่เคยมีจริง แต่ความคิดเรื่อง Racism ซึ่งต้องการจะจัดประเภทมนุษย์ตามความดีชั่วเป็นสิ่งที่มีอยู่จริง(28) การศึกษาของนักมานุษยวิทยาในสหรัฐในช่วงทศวรรษที่ 30-40 พบว่า การแบ่งแยกสีผิวในอเมริกา ทำให้คนผิวดำต้องเป็นผู้ที่ถูกรังแก และถูกกดขี่ ทั้งนี้ การแบ่งแยกสีผิวในอเมริกา เปรียบเทียบกับประเทศลาตินอเมริกา แอฟริกา หมู่เกาะแคริบเบียน และในอังกฤษ ล้วนมีประวัติศาสตร์แตกต่างกัน
นักมานุษยวิทยาบางกลุ่ม ให้ความสนใจในประเด็น Ethnicity ซึ่งอธิบายวิธีการแสดงออกทางวัฒนธรรมของมนุษย์ มากกว่าจะระบุว่า สิ่งนี้ถูกกำหนดมาจากเผ่าพันธุ์ แต่การศึกษาบางกรณีก็เชื่อว่า ความเป็นเผ่าพันธุ์ เป็นสิ่งที่อยู่ภายใต้ บริบทวัฒนธรรมของเผ่าพันธุ์ หรืออธิบายสิ่งนี้ด้วยความหมายที่ฟังดูอ่อนลง เช่น พูดถึงชนชั้นตามลักษณะสีผิว ประเด็นการศึกษาดังกล่าวนี้ บ่งบอกให้ทราบว่า ความเข้าใจเรื่อง ethnicity ในทางมานุษยวิทยายังคงมีความคลุมเคลือ และมักจะปะปนอยู่กับเรื่อง Race หรือ Racism อย่างไรก็ตาม การศึกษาทางชาติพันธุ์ที่แยกประเด็นเรื่อง Race ออกมาพิจารณา เพื่อที่จะอธิบายเงื่อนไขของ การแบ่งแยกมนุษย์ด้วยเหตุของสายพันธุ์ ยังมีอยู่น้อยมาก (29)
ความสัมพันธ์ระหว่าง Race และ Ethnic Group
ในความหมายอย่างกว้างๆของคำว่า Race หมายถึง เผ่าพันธุ์หรือสายพันธุ์ของมนุษย์ ซึ่งเป็นการแบ่งแยกด้วยกฎเกณฑ์ทางวิทยาศาสตร์ เช่น ผิวขาว ผิวดำ ผิวเหลือง ในขณะที่ Ethnic group หมายถึงกลุ่มคนที่รู้สึก หรือมีสำนึกว่าเป็นคนกลุ่มน้อยของคนกลุ่มใหญ่ซึ่งอาจถูกริดรอนสิทธิเสรีภาพทางการเมือง สังคมและเศรษฐกิจ(30) ความหมายที่แตกต่างกันนี้ มีผู้นำไปอธิบายปะปนกันและ บางครั้งมีความหมายเหลื่อมซ้อนกัน เช่นการพูดถึงการประท้วงของเผ่าพันธุ์ อาจถูกอธิบายว่าเป็นการเคลื่อนไหวของ ethnic group เป็นต้น Michael Banton พยายามชี้ให้เห็นความแตกต่างของสองสิ่งนี้ว่า การเคลื่อนไหวของethnic group มีนัยยะเชิงบวกมากกว่า เพราะเป็นการเคลื่อนไหวเพื่อที่จะสร้างอัตลักษณ์ของตนเอง ในขณะที่ การประท้วงเพื่อความเป็นเผ่าพันธุ์มีนัยยะของการแบ่งแยกและ ปฏิเสธออกจากอำนาจที่เคยควบคุม (31)
การนิยมเผ่า ยังอาจทำในลักษณะ กระตุ้นให้เกิดจิตสำนึกร่วมถึงความเป็นกลุ่มเดียวกัน หรือทำให้คนรู้สึกว่าเป็นเผ่าพันธุ์เดียวกัน ในแง่นี้ ความหมายของ Ethnicity จึงเป็นการต่อสู้เพื่อผลทางการเมือง ในทางตรงกันข้าม การเป็นกลุ่มทางชาติพันธุ์ยังมีนัยยะของการเป็นกลุ่มที่กำลังสูญเสียอำนาจ หรือกำลังจะสาบสูญ คนในกลุ่มลักษณะนี้จึงมีความรู้สึก หรือมีความคิดร่วมว่าตนกำลังถูกปราบ อย่างไรก็ตาม ลูกหลานของคนกลุ่มนี้ อาจมีสำนึกถึงความเป็นชาติพันธุ์เจือจางลงไป เนื่องจากเหตุผลของระยะเวลา และเหตุผลอื่นๆ32 เช่น ชาวอิเดียที่อพยพไปอยู่ในอังกฤษ
ในบางกรณี สำนึกในความเป็นกลุ่มชาติพันธุ์ อาจเป็นเพียงจินตนาการ เป็นการสร้างความเชื่อว่าชาติพันธุ์ของตนมีจริง โดยผ่านภาษา วัฒนธรรม การแต่งกาย การระลึกถึงบรรพบุรุษ หรือประวัติศาสตร์ การสร้างจินตนาการผ่านสิ่งเหล่านี้ เพื่อตอบสนองบุคคล นอกจากนั้นการสร้างตัวตนของกลุ่มชาติพันธุ์อาจกระทำผ่านการดัดแปลงสิ่งต่างๆ ทั้งใหม่และเก่าผสมผสานกัน เช่นชาวผิวดำในอเมริกายุคทศวรรษที่ 60 หันกลับไปตั้งชื่อแบบชาวแอฟริกา ไว้ผมฟูแบบแอฟริกา มีจินตนาการถึงอดีตเกี่ยวกับบรรพบุรุษ ในขณะเดียวกันก็พยายามที่จะสร้างตัวตนใหม่ต่างจากคนผิวขาว และสร้างนิยามความงามแบบคนผิวดำขึ้นมาเป็นความงามอีกแบบหนึ่ง ลักษณะดังกล่าวนี้ คือ subjective ของการสร้างอัตลักษณ์ทางชาติพันธุ์ 33
เชิงอรรถ
1 Sanjek, Roger1997. “Ethnography” in Alan Barnard and Jonathan Spencer(ed).Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology. Routledge, London. P.193.
2 หัวใจสำคัญของการศึกษามานุษยวิทยา ประกอบด้วย 3 ส่วนคือ Ethnography, Comparison, และ Contextualization ซึ่งรู้จักกันในนาม Anthropological Triagle
3 Sanjek 1997 Ibid. p.194.
4 Sanjek 1997 Ibid. p.194.
5 Sanjek 1997. Ibid. 194.
6 Sanjek 1997. Ibid. 194. ทฤษฎีที่ Gillen นำมาใช้คือ ทฤษฎี ของDurkheim และ Freud อย่างไรก็ตามก่อนหน้านี้ คณะวิจัยของมหาวิทยาลัยเคมบริดจ์ซึ่งได้ลงไปเก็บข้อมูลชาติพันธุ์บริเวณตอนเหนือของออสเตรเลีย ที่เรียกว่า Torres Straits บุคคลสำคัญที่เก็บข้อมูล คือ W.H.R. Riversได้มีการพัฒนาวิธีการศึกษาทางชาติพันธุ์ในเชิงทฤษฎี โดยเฉพาะเรื่อง kinship terminology , genealogy รูปแบบการแต่งงาน การสืบมรดก และสายตระกูล
7 ลูกศิษย์ของ Malinowski เกิดขึ้นในช่วงทศวรรษที่ 1930-50 และมีบทบาทสำคัญต่อการศึกษาทาง Ethnography เช่น Evan-Pitchard
8 Sanjek 1997. Ibid. p.196.
9 Sanjek 1997. Ibid. p.196.
10 Simon Ottenberg เรียกการบันทึกแบบสั้นๆว่า Scratch Notes ซึ่งนักมานุษยวิทยาจะนำมาเขียนเป็น Fuller descriptive fieldnotes
11 Sanjek 1997 Ibid pp.197-198.
12 นักมานุษยวิทยาที่วิพากษ์ประเด็นนี้ได้แก่ James Clifford เรื่อง On Ethnographic Authority(1983), Clifford Geertz เรื่อง Works and Lives :The Anthropologist as Author(1988), Marcus and Cushman เรื่อง Ethnographies as Texts(1982)
13 Sanjek 1997 Ibid. p.198.
14 Englund, Harri and James Leach 2000. “Ethnography and the Meta-Narratives of Modernity” in Current Anthropology Vol. 41,no.2 April 2000.pp.225-247.
15 Englund and Leach 2000 Ibid. p.227.
16 Englund and Leach 2000. Ibid. p.228.
17 คำว่า Ethnicity มีรากศัพท์มาจากภาษากรีกโบราณ คำว่า ethnikos ซึ่งเป็นคำคุณศัพท์ของ Ethnos หมายถึง ประชาชน หรือ ประเทศ คำๆนี้ได้ใช้อธิบายลักษณะกลุ่มคนซึ่งมีการรวมตัวกัน จากพื้นฐานของการมีจุดกำเนิดเดียวกัน หรือมีผลประโยชน์ร่วมกัน การรวมตัวกันนี้เกิดจากการมีสำนึกถึงการมีอัตลักษณ์ และประสบการณ์ร่วมกันบางอย่าง ดูคำอธิบายเพิ่มเติมใน Cashmore and others(ed)1996 Dictionary of Race and Ethnic Relation. Routledge, London. Pp.121-124.
18 แนวคิดนี้เรียกว่า Nepotism หรือการลำเอียงเข้าหาญาติ หรือการให้ประโยชน์กับญาติพี่น้อง ดู Sokolovskii and Tishkov 1997 “Ethnicity” in Barnard and Spencer(ed) 1997 Ibid. p.191.
19 Sokolovskii and Tishkov1997. Ibid p.191.
20 Sokolovskii and Tishkov 1997 Ibid. p.191.
21 Barth, Fredrik 1969 “Introduction” in Barth(ed) Ethnic Groups and Boundaries, Boston: Little Brown.
22 ความคิด Ethnocentrism เชื่อว่าชาวยุโรปผิวขาวเป็นมนุษย์ที่ดีที่สุด เก่งและฉลาดที่สุด เหนือกว่ามนุษย์กลุ่มอื่นๆในโลก ในสมัยกรีก ความเชื่อดังกล่าวนี้ ตอกย้ำความเก่งกว่า เหนือกว่าคนอื่นๆของชาวกรีก ชาวกรีกคิดว่าตนเองเป็นผู้เจริญที่สุด ขณะที่คนอื่นๆจะเป็นคนป่าเถื่อน ด้อยความเจริญ และต่ำต้อย ความคิดลักษณะนี้จึงมีนัยยะของการแบ่งชนชั้นวรรณะทางสังคมความคิดดังกล่าวนี้ ได้รับการเน้นย้ำในการศึกษาของ Francis Galton(1822-1911) ผู้ซึ่งเขียนหนังสือเรื่อง Hereditary Genius หนังสือเล่มนี้อธิบายว่า ความสามารถและความฉลาดของมนุษย์เป็นผลจากยีนส์ในร่างกาย ซึ่งคนต่างเผ่าพันธุ์จะมียีนส์แตกต่างกัน การแบ่งแยกมนุษย์ด้วยเหตุผลทางชีววิทยานี้นำไปสู่การสร้างกฎเกณฑ์ที่ว่าจะมีมนุษย์กลุ่มหนึ่ง ดีที่สุด ขณะที่กลุ่มอื่นๆแย่กว่าต่ำกว่า
23 Sanjek 1997 “Race” in Barnard and Spencer (ed) 1997.Ibid. p.462.
24 Sanjek 1997. Ibid. p.463.
25 Sanjek 1997.Ibid. p.463 Samuel Morton คือผู้ที่เชื่อว่ามนุษย์มีจุดกำเนิดต่างกัน โดยมีความแตกต่างกันที่สมอง ซึ่งบ่งบอกว่ามนุษย์กลุ่มใดฉลาดที่สุด และดีที่สุด ในที่นี่ Morton ได้ยกย่องคนผิวขาวเป็นพวกที่ฉลาดและดีที่สุด
26 Sanjek 1997 Ibid.p.463.
27 Sanjek 1997. Ibid. p.464.
28 Sanjek 1997. Ibid. p.464.
29 Sanjek 1997. Ibid p.464.
30 Cashmore, Ellis.and others(ed) 1996. Dictionary of Race and Ethnic Relations. Routledge, London. P.120.
31 Cashmore and others (ed) 1996. Ibid. p.120.
32 Cashmore and others(ed) 1996. Ibid. p.121.
33 ข้อความภาษาอังกฤษมีว่า “Previous generations of blacks had attempted to imitate the lifestyles of middle-class whites, attempted-perhaps vainly-to move physically and intellectually away from the ghetto life and all its associations with the past. Pale skin and straight hair symbolized the attempt to remove the “taint” of blackness and aspire to white standards. Young blacks in the
จาก "ปกิณกะมานุษยวิทยา" ใน http://www.sac.or.th/
